De eerste « Verheyen » in het Vlaamsche Volkstooneel, na de interessante proeven, die hij reeds verwezenlijkte met dillettanten (o. m. « Passiebloemen » te Hasselt, uitvoerig besproken in « Tooneelgroei »). Ik zeg elders mijn groote waardeering voor dezen uitzonderlijk begaafde, die ons helaas zoo vroeg ontviel. Zijn eerste proeven deden vinnig verzet in mij wakker worden. Ik wond er geen doekjes om, en mijn critiek bezorgde mij scheldwoorden van zijn bewonderaars. Toch wil ik hier woordelijk deze critiek herschrijven. Zij was oprecht gemeend, en volstrekt goed bedoeld, en ze schijnt mij thans een voortreffelijk attest van den waarachtigen gloed, dien wij in die gelukkige periode vermochten te besteden aan onze betoogen, onze meeningsverschillen, en de altijd belangwekkende prestatie's die er toe aanleiding gaven.

Ik heb dan na de vertooning van Goldoni's « Knecht van twee Meesters » onbewimpeld verklaard dat ik het niet plezierig heb kunnen vinden. Het is een niet prettig gevoel. Rondom mij gierde de zaal. Verheyen krabde even aan zijn neus. Explosie. Staf Bruggen speelde even met zijn paraplutje. Delirium. Waarom heb ik deze geestdriftige pret niet kunnen deelen ? Het spijt me werkelijk. Maar hoe clownesk Verheyen ook deed en hoezeer hij ook zijn onfatsoenlijk rokje liet opwaaien, hoe popperig Yonnie Selma ook over het tooneel trippelde, en hoe ongegeneerd ook Mevrouw Demoor haar broek liet uithangen -- ik heb het altemaal niet zoo bijzonder geestig kunnen vinden...

Ik denk bijv. terug aan «De gecroonde Leersse ». Dat was stellig beter, Vlaamscher en moderner. Het doet nooit plezier te moeten vaststellen dat er wordt achteruit geboerd. De gulste lach van het publiek zal dat in mijn oogen niet goed maken. Dat publiek schijnt niet gemerkt te hebben dat het hier gewoon werd voor den den gek gehouden. Het heeft het blijkbaar « geerne gehad ». Zooveel te beter. Een stuk van Goldoni ? Daar weet ons publiek niets van. Het is hier een heerlijk land voor kwajongensregisseurs. Was mijnheer Goldoni nog in leven, hij zou waarschijnlijk Verheyen een proces aandoen. En dat zou eerst recht interessant worden. Ik zou gaarne als zijn advokaat optreden, Jan Boon zou kunnen voor den regisseur pleiten. En dan een jury, voor de helft links en voor de helft rechts. Michel van Vlaanderen zou het publiek in de zaal opruien, en Lode Geysen zou buiten manifesteeren, en ons, na een eventueele veroordeeling, stenigen -- en zoo verder. Brasschaet au carré !

Mijnheer Goldoni is echter dood. Hij heeft trouwens zijn leven lang last genoeg gehad met de improvisators en de « comedia del'arte ». Al wat hij nog doen kan is zich eens deftig omkeeren in zijn graf. En sinds zijn dood heeft hij dit reeds zoo dikwijls moeten doen, dat hij waarschijnlijk niet meer weet op welke zijde hij primordiaal lag. Daar zal dus niets gebeuren. Integendeel, de critici van Vlaanderen zullen van harte mede toejuichen met het publiek -- zooals steeds. Alleen sukses overtuigt hen, sukses van om het even welk allooi. Daar zal misschien wel ergens een pezewever zijn, die het ding niet slikken wil. Maar passons ! Heeft geen belang. Zoo 'n mannequin wordt gewoon omver geblazen. « Nobile ice-cream ! » « J'espère au moins que vous appréciez la couleur locale... »

Ik heb steeds in Verheyen diens vroolijke en dartele fantasie gewaardeerd. Daar is iets tintelends in alles wat hij doet. Alles is « spel » voor hem. Hij danst door alles heen. Ga dezen jongen man geen wetten stellen. Gij hebt geen pak op hem. En gij neemt dit aan. Ge vindt het onprettig dat gij wat hij doet onderwerpen moet aan een saaie bespreking. Want alles wat hij doet is een grillige maar spontane manifestatie van zijn guitig wezen. Hij is feitelijk even onaantastbaar als de clown van het circus. Zijn fouten zijn zijn gaven en omgekeerd... Hij danst op de koord, hij springt door de hoepel, hij jongleert met kegels, hij kan zelfs ineens gewichtig doen zonder te huichelen. En gij lacht maar. Gij weet : het is om te lachen. Hij zal u doen lachen in de treffendste scène van « De Tocht naar de Liefde », in het meest macabere tooneel van « Maskaroen ». Goldoni ? Allo kom, stoort een Verheyen zich aan een Goldoni ? « Goldoni naar de academie, en leve Nobile ! » Ge lacht verder. Ge giert, ge schatert! Daar is een speciale medische dienst in de zaal voor de menschen die een breuk hebben opgedaan. En ge lacht nog meer. Uw buurman blijft er in stikken. De jonge dame achter u ligt in zwijm. De zaal is als een accordeon. Het is « De Spaansche vlieg », vermenigvuldigd door «De aangebrande Hutsepot». Het is nog plezieriger dan Van Peene. Goldoni, verbeterd door Verheyen ! Laat Taïroff er maar buiten. Dit is een prospectus uit « 't manneke uit de maan ». Pallieter, Breughel, Tijl, Breeroo ! Vlaamsche worsten, Vlaamsch bier en Vlaamsche leute ! Als er te lachen valt zijn wij er altijd bij geweest. We herleven in dezen lach. Al onze weerstand breekt in dezen lach. Deze lach maakt ons blij en zelfbewust als een kind. Het is een lach van uitverkochte zalen. Het is een lach even intens als het gegier rond een boksersring. Hoera, de derde dimensie is gevonden. Zij is in Vlaanderen de weg die loopt naar de lachspieren...

Maar als ge niet lacht...

Ja, dan wordt het eigenlijk iets anders. Dan zondert gij u af. Dan voelt gij u plots alleen zooals gij dat slechts voelen kunt als gij zijt te midden van een schare, waarmee gij ineens alle contact verliest. Het is een zeer onaangenaam gevoel. Want gij gaat tegen de schare in argumenteeren -- wat altijd verkeerd is. Gij gaat dwaze dingen doen. Gij zult het misschien zoo ver drijven, dat gij u veroorlooft Goldoni uit uwe bibliotheek te halen. Gij zult hem (eilieve, doe het niet !) gij zult hem misschien herlezen. En als gij « De Knecht van twee meesters » spelen zaagt door Verkade, en « La Locandiera » door Delacre... zult gij u op den koop nog toe gaan plagen met zoete herinneringen. Gij zult aan een lach denken, die broos was en fijn en subtiel. Gij zult u verplaatsen in een wereld van elegante voornaamheid, waar het schalksche woord ronddartelde als een vlinder. Gij komt van een worstenkermis en gij gaat denken aan een festijn van hors-d'oeuvres. Foei, is dat Vlaamsch ? En ga vooral niet beweren dat Goldoni een Italiaan was. Nous avons changé tout cela ! «De knecht van twee meesters» is een Antwerpsche revue, waarvan Goldoni destijds het ontwerp heeft geschetst, doch die Verheyen in haar definitieven vorm heeft gestoken. Op die manier zal het nog mogelijk blijken uit dien heelen literairen rommel van vroeger iets te halen dat behoorlijk is, dat «tooneel» is.

Als ge niet lacht -- dan zult ge 't allicht wat te grof vinden, dan zult gij u gebeurlijk ergeren aan der dialecten dialect dat «Antwerpsch» heet, dan zult gij het décor niet zoo bijzonder aestetisch vinden, den neus ophalen voor sommige extravagantie's in de kleedij, vreeselijke langdradigheden bemerken, misschien kalmpjes inslapen om dan weer wakker te schieten bij het gieren van de zaal als Verheyen zijn Schotsch rokje verliest. Als gij niet lacht, zult ge misschien beginnen nadenken. Dan zijt ge heelemaal verloren. Dan zult ge dingen schrijven in dezen zin : «Verheyen heeft talent, maar het is m. i. geen leidend talent. Hij, meer dan gelijk wie, heeft iemand noodig die naast hem sta en hem zegge wat goed is en wat ophoudt goed te zijn. Onder de leiding van Johan De Meester jr. heeft hij uitstekende dingen gedaan, en gij zult denken aan zijn overheerlijke uitbeelding van «Franciscus», aan zijn onweerstaanbaren Kosen, enz. -- ge zult besluiten dat deze rol van den knecht zijn slechtste rol is en dit wijten aan het feit dat hij zich al te zeer meester van het speelplan heeft gevoeld, wat hem noodlottig was. Hij heeft er de zaal hooren inloopen, en hij heeft dan maar verder voor de galerij gespeeld...»

Daarom, lezer, is het beter dat gij lacht. Veel beter.