Brussel, 23 Augustus.

Ik ben nog niet zoo oud, dat ik niet blij zou zijn, te leven in een omwentelingstijd als deze. Ik ben tevens niet zoo jong meer, dat ik niet probeeren zou, in al het nieuwe, dat deze tijd mij tot aanvaarden voorhoudt, het goede uit het kwade, of althans het bruikbare uit het onvermijdelijk-vergankelijke te scheiden. Aldus op tooneelgebied.

Een Franschman, de heer Chaniaut, thans oeconomisch attaché bij het Fransche gezantschap te Brussel, heeft een twintig jaar geleden, een boek geschreven over België, dat hij "terre d'expériences" noemde. Hij kon toen niet weten, dat naderhand en voornamelijk na den oorlog, dit land ook op het gebied van het tooneel een land van vérstrekkende en voor een deel zeer gelukkige experimenten zou worden, waarin al de omliggende landen ons weliswaar lang voor zijn geweest, zonder echter altijd de resultaten te bereiken, die wij boeken.

Het tooneel in Fransche taal heeft het "théâtre du Marais" gehad, waar men u te dikwijls over geschreven heeft dan dat ik er nu niet zou mogen over zwijgen; dat thans helaas bij gebrek aan eene speelgelegenheid - de eigenaar der zaal heeft ze voor eigen gebruik weer opgeeischt - ten doode schijnt opgeschreven te zijn, en dat zijne groote verdiensten heeft bewezen vooral in het vol smaak vernieuwen van het klassieke repertorium, wat insceneering betreft. Van nog grootere beteekenis echter was de revolutie die plaats greep in het Vlaamsche tooneel, aangezien het hier te doen was, niet alleen om decoratie, regie en voordracht, maar hoofdzakelijk om tooneelliteratuur. Van al het werk van Herman Teirlinck zal zijn tooneelwerk zooniet het beste, dan toch het vruchtbaarste blijken; terwijl het "Vlaamsche Volkstooneel", onder leiding van Johan de Meester Jr., eveneens er toe bijgedragen heeft, niet alleen de tooneeltechniek te verfrisschen - waar Dr. De Gruyter een uitnemend wegbereider bij was geweest, al gaf hij steeds meer blijk van smaak en kunde dan van durf -, maar ook, met talrijke jongeren, de tooneelletterkunde verrijkend te vernieuwen.

Dat vernieuwen gaat natuurlijk niet zonder theoretiseeren. Men weet, hoe de theorie van Herman Teirlinck heel wat verder strekt dan zijne practische verwezenlijkingen, en hoe veel belangrijker de verwezenlijkingen zijn dan de theorie. Ware trouwens te dulden, dat een groot deel der tooneelliteratuur in Europa zou moeten worden geschrapt, eenvoudig om der wille van eene vooropgezette theorie, die men billijken wil? Hetgeen nochtans het geval zou zijn, zoo men sommige opbouwende critici in hunne idealen volgen wilde, onvoorwaardelijk en tot het einde toe, ook wanneer ze blijk geven van eene inschikkelijkheid, die echter niets van hun geloof in de excellentie van hunne bedoelingen afdoet.

De jongste theoreticus van ons verjongd, vernieuwd tooneel is Hugo van Walden, die niet wil doorgaan voor intransigeerend naar ik meen, maar zijne inzichten zoo met overtuigende redenen weet te omkleeden, dat hij er blijkbaar niet dan met leedwezen afstand van doen zou.

Die redenen hebben trouwens eene waarde, die in den tegenwoordigen stand der zaken van gewicht is. En het is daarom, dat ik u hier bekend maak met het boekje van Hugo van Walden, waar die redenen in geopenbaard worden, en dat heet: Het Grauwe Gordijn, een studie over Tooneel met twee schetsen ter mogelijke vertooning.

Eigenlijk is hier geen spraak van een strenggebonden vertoog. De schrijver neemt het mij zeker niet kwalijk, als ik hem zeg, dat hij eenigszins van den hak op den tak springt. Met vele philosophen heeft hij gemeens, dat men zijn stelsel zelf ontdekken moet, hetgeen natuurlijk het beste middel is om het te onthouden, maar ook aanleiding kan zijn tot vergissingen, aangezien zulke ontdekkingstochten steeds subjectieve bestanddeelen na zich aansleepen. Het zal Hugo van Walden gemakkelijk vallen, te zeggen, dat ik hem verkeerd begrepen heb. Maar dat ik hem verkeerd begrijp, zal toch wel niet mijne schuld alleen wezen.

Hugo van Walden gaat uit van een Duitsch boek over het Hollandsche tooneelspel, dat hij toevallig gelezen heeft. Het heet Geschichte des Holländischen Theaters, door Ferd. von Hellwald, en is uitgegeven te Rotterdam, bij Van Hengel en Keltjes, in het jaar 1874.

Uit dat boek haalt Van Walden heel wat aan, dat wij hadden kunnen missen. Want wat er vooral interessant aan is, is de datum van het verschijnen. Het jaar 1874 is het jaar, dat de Meininger voor het eerst te Berlijn optreden; het is de tijd, dat Zola naar voren treedt en ook op het tooneel eene omwenteling voorbereidt. Nog heerschen in Frankrijk Sardou, Dumas, Augier, Labiche. Doch zij zijn reeds eene reactie tegen het romantisme, dat in 1886 gefnuikt wordt door Antoine met zijn "Théâtre libre", en in 1889 door de "Freie Bühne" die Hauptmann's Vor Sonnenaufgang speelt.

Van de naturalistische vernieuwing blijkt Ferd. von Hellwald een voorvechter te zijn geweest. Het gaat blijkbaar zijn verstand te boven, dat de "Spelen van sinne" ooit ingang hebben kunnen vinden bij het Nederlandsch publiek: zij berusten op allegorie, op abstractie dus. En, meent onze schrijver, "deugd kan men niet esthetisch waarneembaar voorstellen, ondeugd evenmin, wanneer zij zich niet veropenbaren in de handelingen eener konkrete individualiteit". "Het moest hem als een steen van't hart", aldus Hugo van Walden, "te laten vermoeden, hoe hij de overtuiging koestert, dat slechts realisme als eenig nog mogelijke kunstbeschouwing eens de ware formule voor het Schoone schenken zal".

En ziet, deze opvatting is niet veel ouder dan vijftig jaar. En wij zien Herman Teirlinck de allegorische Sinnepoppen weer op de planken brengen; terwijl zoowat overal, in al de landen van Europa, het synthetische, symbolische type het individualistische, naturalistische type vervangen komt. Met natuurlijk wat daarbij komt aan gewijzigde ensceneering en regie. Wat de tegenwoordige crisis vertegenwoordigt, die Hugo van Walden op eigen wijze oplost.

Waarover in een volgend briefje.

N.R.C, 24 Augustus 1926