Thienen, 12 Maart.

De tweede Vlaamsche première in de alhier gegeven tooneelvertooningen voor het "Landjuweel". Het stuk zelf is echter reeds anderhalf jaar in den boekhandel verschenen maar werd nog niet vertoond, voor zoover ik dat nagaan kon, want in Vlaanderen is zulke controle moeilijk (de agenten der "Vereeniging voor Auteursrecht" kunnen het getuigen). Daar is namelijk altijd in een of ander afgelegen dorpje een tooneel-kring vol heilige bezielingen, die niet aarzelt, zonder veel omhaal en voor den neus der theater-directie's weg, een pas verschenen stuk te monteeren en zulke creatie dan te omkleeden met een onhandigheid en een melodramatische pralerigheid, die dit land van rederijkers eigen is. Dat is dan natuurlijk meestal voor het stuk zeer noodlottig.

Dat is ook alles wat ik over de "vertooning" van De Vrek zeggen kan. Het was een schoone daad van "Excelsior", een rederijkerskring uit Halle, zoo hoog te reiken -- de spelers hebben er echter allemaal hun arm bij gebroken. Maar ook een deel der schuld van het weinig genietbare dezer vertooning valt wel op den auteur zelf. Het is echter niet om sommige tooneeltekortkomingen in dit werk dat De Vrek, wiens verschijnen alhier bijna met enthousiasme werd begroet, niet een belangstelling waard is, die wij gerust onderlijnen mogen ten aanzien van de schamele productie, in onze tooneelliteratuur in dezen tijd dat vooral de aandacht gaat naar allerlei bewerkingen, adaptatie's, vreemden import en uiterlijke regie-experimenten die vaak zeer belangwekkend zijn maar niet de waarde verhoogen van ons nationaal repertorium.

Het stuk is geschreven in 1917, als ik me niet bedrieg te Londen, waar Delbeke gedurende den oorlog verbleef, gedurende den dag zijn land diende in een munitie-fabriek en zijn avonden op een dakkamertje wijdde aan de Muze - naar suggestieve voorbeelden uit het verleden. De Vrek is niet fijne en voorname salon-kunst. Het lijkt wel, of de adem der fabriek, met het zweet van arbeiders en den wrangen haat tegen den geld-god, mede door Delbeke is uitgestrooit over deze vier sombere, bedrijven. Vandaar misschien de geweldige drift, die den ondergrond vormt dezer tragedie, en waar tegenover de auteur Chtiatux' Liefdeleer stelt, eenvoudig, sober, indrukwekkend.

Want Delbeke is, naar blijkt uit zijner werk een diep geloovige, en in zijn oeuvre dient hij vooral zijn overtuiging.

Dit stuk is één lange m ??? ???ne nogal treffend Autrc ??? stuk -- ligt dus ook hier geheel de dramatitische climax in de tirades van één enkelen spreker én speler (de Vrek) rondom wiens zielsuitstorting dan het gebeuren zelf en de andere optredende dramatis personae slechts de waarde hebben, het in één mensch groeiende conflict te illustreeren.

Van Erkel is een man die den geld-god "dient'' hij is een heilige van de materialistische levensbeschouwing; hij heeft alles aan deze religie onderworpen. Zijn leven is op het altaar vau Mammon één lange offerande en als belooning kent hij de bedwelmende extase van het opeengehoopte goud, dat hij natellen kan in do geheimzinnigheid vau zijn orgie-nachten. Hij offert alles. Zijn vrouw, die hij nam "om haar kloeke armen", laat hij omkomen van gebrek; zijn zoon leert hij stelen; het lichaam van zijn dochter verkoopt hij; hij richt een zaak op, "Bank van leeningen", en zuigt het bloed uit zijn slachtoffers -- tot ten slotte zijn eigen zoon hem zelf besteelt, hem doorsteekt, en dan de stervende Van Erkel alle liefdewoorden wegvloekt van zijn sterfbed on met een rochelende Satansvreugde de komende hel begroet als zijnde zijn rijk, de kroon van zijn begeerten, zijn eenige uitkomst. »

Het is wonderlijk te zien, hoe thans het paroxysme op het tooneel meer en meer veld wint. Ik wees u in verband daarmee, op de conceptie van Et Satan conduit le bal. Andermaal een "Satan" schetst ons Delbeke; hij verschilt echter met Philippe Lambert hierin, dat bij niet in handig geschapen salon-gesprek, ken een karakter teekent, maar zijn hoofdpersoon volledig laat uitrazen, in de armtierige wanden van een zoldertje, te midden van een omgeving, die niet verstomming schijnt geslagen. Dit is vaak dieper, prangender, maar het resultaat van zulke conceptie is zeker minder goed tooneel; niet het minst doordat bij zulke opvatting alles gevraagd wordt van één acteur, die dus buitengewoon sterk moet zijn en in zulke mate de spil zelf is van het drama, dat het uitsluitend van zijn spel afhangt, of de vertooning goed is of slecht. Ook hier is dus in het karakter van Van Erpel niets afgerond. Hij zegt geen woord; zijn gehuichelde mildheid te bij poozen des te nijdiger. Hij is een symbool -- maar dan nog een symbool van uiterste consequentie's. Hij is geen vrekkig mensch, hij ie een god der gierigheid, een demon wiens hartstocht weggevloeid is uit de passie van den eenling tot een soort leerling, een nieuw symbolum, dat de hoogste wet wil zijn der materialistische levensbeschouwing. En hij ontleedt zich zelf. Hij motiveert zijn daden. Hij is als een tweevoudig wezen, een handelend mensoh loopend in de schaduw van een advokaat. die voortdurend in schitterende pleidooien de daden van zijn dubbelganger ten aanzien van het publiek toelicht, ontleedt, motiveert, verdedigt, opwerkt tot heldenfeiten als zoovele manifestatie's van dien anderen Messias eener nieuwe leer. Gij begrijpt dat het dan ook volstrekt vereischt is, dat deze advokaat een uitstekend acteur weze, een speler zooals Pirandello de vormen wil in zijne pas gestichte "Compagnia d'arte".

Eene niet te overbruggen kloof scheidt in dit werk vorm en opzet. Terwijl de geest zelf van het stuk ons denken doet aan de nieuwste uitingen der moderne literatuur (zoodat de literaire waarde van het werk, buiten alle bedenkingen om in verband met de geschiktheid ervan voor het tooneel, op een zeer hoog plan staat) hindert ons voortdurend, vooral bij een vertooning, de versleten vorm - wegens het vaak boekerige des dialoogs, de alles overstroomende literatuur (waaronder schitterende afwijkingen als daar is Van Erpel's oordeel over Judas' handelswijze, waarover hij zich zeer critisch uitlaat wegens het feit, dat Judas ziin verraad niet behoorlijk betalen deed), het drakerige van sommige slottooneelen en het volstrekte gemis van verhouding. Die vrek praat met een virtuoziteit, die geen oogenblik geremd wordt, zoodat ten slotte deze voortdurend op een culminatiepunt gehouden atmosfeer ophoudt ons mede te voeren. dat beteekent dan altijd een catastrophe, want het breekt het contact. Het gaat zoover, dat wij ons bij dit ontzettend gebeuren gaat vervelen.

Frans Delbeke veroverde in zijn verdere stukken: Flirt dat Dr. de Gruyter verleden week met succes te Antwerpen vertoonde en Lente, waarvan de vertooning thans wordt voorbereid door het "Vlaamsche Volkstooneel", een technische vaardigheid, die hij in De Vrek mist. Ik moet hier echter bijvoegen, dat in zijn latere stukken geen opzet zoo merkwaardig, is als hier - en dat is de reden, waarom vooral hier het gemis van verhouding tusschen conceptie en uitwerking te betreuren valt. De Vrek was zeker, onder de bedreven handen van een dramaturg, een dramatisch werk geworden, zooals wij er geen bezitten.