Jac Ballings, die ongetwijfeld de vruchtbaarste, en tevens ook de meest gespeelde Vlaamsche tooneelschrijver is, heeft eindelijk toch de poorten van den Antwerpschen stadsschouwburg voor een van zijne werken zien opengaang. Voor de première van zijn "Heernonkel" bestond er eene zeer belangrijke belangstelling, die zijn werk met eenen meer dan sympathieken bijval onthaald heeft. Er hing inderdaad voortdurend verrassing in de zaal, vermoedelijk omdat de toeschouwers zoo iets van den veelschrijver Ballings niet verwacht hadden, en dat zal dan [???] wel de reden geweest zijn waarom de stevige toejuichingen niet tot laaiend enthousiasme oversloegen. Wij zouden dat des te liever gezien hebben, omdat de directie daarin dan eene voelbare aanduiding zou gevonden hebben om in de toekomst evenveel vertrouwen in onvertoond Vlaamsch werk, als in onvertoond uitheemsch werk te stellen. Het is inderdaad niet erg vleiend voor een auteur dat men voor zijn werk voorloopig slechts drie voorstellingen wil inruimen en dan verder doet aankondigen dat den verworven bijval al of niet over verdere opvoeringen zal beslissen. Een dergelijk procédé is niet aanmoedigend, vooral niet voor het publiek en is nog minder te rechtvaardigen waar het voordien nog nimmer werd toegepast, noch voor een Vlaamsch, noch voor een buitenlandsch auteur. Van de huidige directie, die reeds zooveel blijken van genegenheid voor de Vlaamsche tooneelliteratuur heeft gegeven hadden wij een dergelijken kaakslag allerminst durven verwachten.

Daarom ook was het voor ons dubbel verheugend, dat "Bij Heernonkel" zoo gunstig onthaald werd. Het ligt verre van ons om dit jongste product van Jac. Ballings als een meesterwerk te doen doorgaan. Daarvoor mist het vooral gebondenheid in zijn opzet. Het gegeven is inderdaad wel wat schraal om drie bedrijven te vullen, maar de manier van uitwerken vergoedt ten volle datgene wat uit tekortkoming van ander zijde zou kunnen voortspruiten. Trouwens Ballings is een optimist, en al zijne werken druipen over toegevingen aan den smaak van het groote publiek dat in den schouwburg hoofdzakelijk uitspanning komt zoeken. Waarom zouden wij dan ook niet zijn werk met dezelfde frissche opgewektheid en met een milden lach ontvangen. Kunnen wij Ballings niet eene plaats inruimen in onze literatuur, die gelijk staat met deze die andere auteurs in hun genre innemen, en moeten wij dan niet volmondig erkennen dat Ballings alleen staat in zijn optimisme en daarbij drommels zeer stevig staat in deze eenzaamheid, die niet zijne schuld is.

"Bij Heernonkel" is feitelijk eene nieuwe uitgave van een onderwerp dat de auteur voortdurend, zij het dan ook onder verscheidene vormen behandelt, met dit onderscheid evenwel dat hij hier door de centrale figuur van den gemoedelijken paster van te lande, stellingen kan laten verkondigen, die bezwaarlijk in den mond van andere personen zouden passen, en zeker als wanklanken zouden aangevoeld worden. Deze paster huist natuurlijk in een dorpsche omgeving, te midden van kleine menschen, wier leven niet door groote conflicten geschokt worden, of liever voor wie de auteur de groote conflicten tracht te omzeilen. Zoo b.v. is de verhouding van Heernonkel's nichtje, Vonneken, met hare stiefmoeder Judith van dien aard, dat daaruit veel meer zou kunnen groeien dan Ballings er van gemaakt heeft, en ook van het optreden van Judith, die Heernonkel's zuster is, wordt niet al het mogelijke dramatisch effekt getrokken. De auteur geeft dit slechts episodisch aan, en verleent verder zijne gansche aandacht aan de ontwikkeling van de nevenconflikten, die wel diepgang bezitten - als b.v. de aarzeling van Vonneken om het aanzoek van den heereboer te aanvaarden, waar zij twijfel koestert omtrent zijne godsdienstige overtuiging - maar die slechts oppervlakkig aangeroerd worden. Het blijft echter een sterkte van Ballings om de optredende personnages met zulke weinig details te kunnen uitteekenen, en van zijne technische vaardigheid in constructie en dialogeering is "Bij Heernonkel" een nieuw en overtuigend bewijs.

Vooral twee figuren zijn door den auteur in dit werk niet eens karakteristieke en bijzondere voorliefde uitgewerkt. En in de eerste plaats dan deze van Heernonkel, die de zuiverste verbeelding is van gemoedelijkheid en daaraan tevens eene zorgzame toewijding paart. Er kleeft misschien een enkel vlekje op, dat Heernonkel een indruk van huwelijksmakelaar kan nalaten, waar er blijkbaar door den auteur vooral bedoeld werd om deze figuur als een werkelijk steunpunt voor de dolende samenleving uit te beelden. Edward Gorlé heeft deze kleurige Heernonkel met eene bewonderenswaardige toewijding gespeeld. Zijne gemoedelijkheid was van het zuiverste allooi, maar ook het diepere verwierf zijn betrachten, zoozeer zelfs dat het ons voorkomt dat hij nog meer uit deze rol heeft gehaald dan de auteur had bedoeld. Vooral zijn voortdurend medevoelen gaf hij uitstekend weer en scherts en traan verwekte hij voortreffelijk en met juisten zin. De andere hoofdfiguur in dit werk als de herbergier Baas Blom, waarin Antoon Janssens opnieuw door eenvoudige natuurlijkheid uitschitterde. Blom is de dorpsfilosoof en dan een filosoof van hetzelfde water als Jansen's "Manten Boone" uit "De Wonderdoktoor". Ook Blom rijmt en dicht en speelt voor bewaarengel, maar hij heeft dit op Mante Boone voor dat hij altijd zoo geweest is, en niet door toevallige omstandigheden er toegebracht werd. Het spel van Antoon Janssens verschafte ongewoon veel genot en het tweede bedrijf verlevendigde hij op voortreffelijke wijze. Na dit tweede bedrijf trouwens bleek de bijval tot een hoogtepunt opgevoerd en werd hij meteen de tastbare waardeering voor de uitbeelding van Blom.

Juist zooals de gebeurtenissen, zijn ook de overige optredenden veeleer van episodischen aard. Maar zij werden allen met groote toewijding en overtuiging uitgebeeld. Wij onderlijnen heel gaarne de verdiensten van Emma Koch, (Heernonkel's zuster Dina), van Jenny Van Stantvoort, een bevallig nichtje, uitstekend in droefheid (I) als in schalksch geluk (II en III), en van Nora Govers, die zich vooral in het derde bedrijf zeer gunstig deed opmerken, maar wijzen met evenveel voldoening op het voortreffelijke werk van Willem Cauwenberg, als de heereboer, van L. Belloy, als Mathijs Lijsters en speciaal nog op Jef Verlinden die er in slaagde het onsympathieke van den koster Gradius aannemelijk te maken.

De regie bleek bij Willem Benoy in zeer vertrouwde handen en voor de pastoorswoning had hij bovendien een zeer stemmig dekor aangesteld, dat volkomen aan den aard van het stuk aangepast was.

J.V.G.