Op het stuk van de Ghelderode "Een onnoozel hart in de wereld" had ik hooge verwachtingen gebouwd. Bijzonder na de opvoering van "Barabbas" en nog veel meer na lezing van dat stuk leek het mij onomstootbaar dat de Ghelderode tot de enkele werkelijke geniale tooneelschrijvers behoort.

Enkele dagen vóór de opvoering te Antwerpen viel mij een artikeltje van "De Morgenpost" in handen over het incident dat te Gent bij de opvoering van hetzelfde stuk plaats had:

Er is een tooneel in dit zeldzaam spel waarin de onbewuste held van het gebeuren, Pantaglees, op een dramatisch oogenblik kapitale en droefpoëtische banaliteiten verkoopt, een de Ghelderodiaansche schoone en ijle aanklacht tegen de pijnlijke, misdadige babbelzucht onzer tijdgenooten.

Op dit oogenblik stond iemand in de zaal recht om te protesteeren. "Schei uit met dien onzin" riep hij. (Het toeval wil dat in het stuk zelf, Innocenti als repliek op Pantaglees ook uitroept: "Schei uit met diep onzin.") Een zijner geestgenooten stond eveneens recht en voegde er pompeus aan toe: "Ge maakt ons vlaamsch tooneel belachelijk!" De toehoorders geloofden een oogenblik dat dit mede tot het spel behoorde, maar zagen toen het gezicht van den Rip onzer vlaamsche tooneelbeweging: Michel Van Vlaenderen. Verbolgen toeschouwers legden den potsierlijken manifestant het zwijgen op. Dicht bij het roode voetlicht werd in de zaal een oogenblik heftig gediscussieerd. Op het tooneel moest Pantaglees (Verheyen) juist een glas champagne ledigen. Hij hief zijn glas op en zegde tot den eenzamen betooger: "Dank U." Een stormachtige ovatie liep door de zaal.

Al is Michel Van Vlaenderen een onzer verdienstelijkste regisseurs (welke dienst heeft de hoofdredacteur van "De Nieuwe Gazet" aan het Volkstooneel bewezen om met hem te worden vergeleken?) en mag zijn meening tellen, toch kon dat nieuwsje mijn optimisme niet hinderen. Met de verwachting een eenigen avond te hebben kwam ik dus in de Vlaamsche Opera.

De zaal was zoo goed als leeg, geen tiende der plaatsen was bezet. Had de Hemelsche Salomé van Timmermans hier schuld aan? Lokte de Antwerpsche wereldtentoonstelling ieder naar buiten?

Het Vlaamsche Volkstooneel heeft reeds veel bereikt, maar menige opvoering dient als experiment "als zoeken" geoordeeld; en het publiek verlangt resultaten.

Het stuk van de Ghelderode is -- spijtig genoeg -- weer van een te gemakkelijke tooneelfactuur: 't zijn weer beeldekens (Schuifkens zeggen de Sinjoren). De "Beeldekens van den Heiligen Franciscus" waren zoo min of meer iets nieuws, "De Hemelsche Salomé" volgens hetzelfde procédé Het te duidelijk gebrek aan technisch kunnen doorschemeren, en al was dit werk bedoeld als revue, als sprekende film, al was het heelemaal "op maat gemaakt" voor de regie van Renaat Verheven, het kon bij velen den indruk niet weghelpen dat de schrijver met schaar en lijmpot had gewerkt. Heelemaal in het teeken van de Ghelderode's genie (spijts de vele gebreken blijft hij geniaal) staan de satirische sarcastische zetten waar dit stuk van vol is. Het is zooals in "Barrabas" een hekelen van het begin tot het einde van hedendaagsche toestanden: kapitalisme, militarisme, moderne poëzie, arrivisme, jazz-band muziek, militaire veiligheid krijgen "een benediksie van bijtende vitriool." Dat alles geeft het publiek de kans zich als activistisch (stijl "Nation Beige") te reveleeren.

Gedurende de eerste helft van de opvoering was het applaus eerder karig. Maar als bedoelde allusies op aktueele toestanden gemaakt werden, kwam er wat beweging, b.v. als een soldaat beweert: "Ik versta geen Fransch," of als de generaal voor het krijgsgerecht zijn verdediging in het Fransch wil vervolgen omdat zij de taal van het leger is!

Hoe de Ghelderode zijn werk bedoelde en hoe het tot stand kwam vertelde hij zelf:

Tot daar de Ghelderode zelf. Veel van wat hij bedoelde is hem gelukt. Hij heeft een naïeveling geschetst die zich buiten eigen weten en willen in een avontuur gooit dat hij niet begrijpt en waarvan hij het einde niet vermoedt. Sommige zaken zijn totaal mislukt: ik wees reeds op enkele ervan: de eerste bedrijven passen niet voor tooneel.

Pantaglees die zichzelf filosoof noemt en onverstaanbare dingen eruitflapt omdat dat zijn manier is van geestig doen, ontwaakt op den morgen van zijn veertigsten verjaardag, "l'âge ou l'on glisse dans la categorie des ratés."

Bamboula, moderne jazz-neger, huisknecht van Pantaglees, houdt met zijn meester een lange tweespraak, die eindigt met het onnoozel gezegd en onnoozel bedoeld: "Het wordt vandaag een mooie dag."

Nu wil het toeval dat dien dag juist de revolutie moet uitbreken. Bamboula, Innocenti (Dr juris et historiae en garcon de café!), Rachel en een modern poëet waarvan mij de naam ontsnapt zijn de leiders ervan. Dat onnoozel gezegde van Pantaglees (pente a glaise, zegt mijn vriend) maakt hem de held van den dag. Hij steekt speechen af in de club der nihilisten, neemt op straat den optocht in oogenschouw, zegt aan ieder die het hooren wil dat het vandaag een mooie dag gaat worden, steelt op bevel van Rachel, waarop hij verliefd geworden is, den staatsschat en eindigt zijn onnoozel en avontuurlijk leven tegen den muur voor het executiepeleton. Hij heeft niets begrepen, niets gewild. Hij heeft simpel gezegd: "Het wordt vandaag een mooie dag."

Zooals men ziet, het stuk heeft niet veel om het lijf: het geeft Renaat Verheyen in de hoofdrol de kans om op een eenige manier 'n Chaplinrol te spelen, en aan de Ghelderode de gelegenheid om zijn boutades en sarcasmen in de zaal te slingeren. Ik kan met Van Vlaenderen niet akkoord gaan ; volgens mij is de tekst veel beter dan het stuk. Het is als een genre op zichzelf: de domst-komische zetten (de lantaarnpaal waarop Pantaglees klom om het volk toe te spreken, wordt als "pièce a conviction" in de gerechtzaal gebracht!) naast de diepste tragiek ; echte vondsten (de neger die zijn rechters vopr Europeanen scheldt) naast gewone clichés (de ter dood veroordeelde die als laatste gunst een sigaret vraagt). Het is een mengsel van alle genres: de ruggegraat is echter te zwak om alles aaneen te houden.

Verheyen was buitengewoon en leverde ontegensprekelijk zijn beste rol van dit seizoen. Het stuk is trouwens voor Verheyen (regisseur en akteur) geschreven, zoo eklipseert hij door spel en door tekst de anderen. Staf Bruggen heeft hier geen rol voor zijn taille.

Lode Plaum levert 'n sober en aangrijpend spel in de scène van het krijgsgerecht en Renaat Grassin realiseert een clownsrol die men niet licht vergeet.

De twee laatste bedrijven hebben veel goed gemaakt en de werkelijk knappe uitbeelding van Verheyen redde den avond. Het is trouwens niet de eerste keer dat de Ghelderode de nevenpersonen iets te veel negligeert: ook in Barabbas is enkel de hoofdpersoon ten voete uit geteekend. De tekst bij de Ghelderode heeft ook meer gewicht dan bij de uitvoering kan uitkomen, bizon der als de regisseur Verheyen het erop aanlegt achter de scène zoo'n lawaai te maken dat de spelers niet meer te verstaan zijn

Rob. Erkens