Het is een feit, dat de heer Poot ons op zijn gala-vertooningen in de gelegenheid stelt kennis te maken met interessant uitheemsch werk. Dat valt wel niet altijd mee, maar het is toch steeds leerrijk.

Het schijnt dat de Yougoslaaf Josip Kosor ternauwer-nood in zijn eigen land wordt gespeeld. Voor westelijk Europa is hij een totaal onbekende. Het is wel vreemd, dat hij ons moet gereveleerd worden in den Vlaamschen Schouwburg der Lakenstraat, waar zoovele interessante Vlaamsche modernen, als De Mont, Delbeke-Walschap, Van de Velde, voor het publiek der literaire kunstvertooningen evenzeer onbekend blijven als het geval is met Josip Kosor in Yougo-Slavië. Ik zou hier niet op wijzen als het gespeelde werk werkelijk van zulk gehalte was dat wij zonder voorbehoud onze vreugde er over mochten uitdrukken het te kennen. Dat was hier niet het geval. Het stuk boeide ons om zijne exotische kleur, maar is dat wel voldoende om het opnemen er van te motiveeren in een reeks gala's, die totnogtoe volstrekt in het teeken hebben gestaan der huidige tooneelvernieuwing? Want nieuw is het stuk in geen geval -- en daargelaten de onbetwistbare waarde van de verheven taal, vol bekorende lyriek, kunnen wij best aannemen dat een opvoering van De Tière's "Roze Kate" in Dalmatië nagenoeg denzelfden indruk zou verwekken als de opvoering van "Ontketende Hartstochten" alhier.

Kosor staat nog niet in Larousse. We moeten, om iets over hem te weten, het boek openslaan van Camille Poupeye: "Les auteurs exotiques". Hij werd in 1879 geboren te Trebonje, in Dalmatië, werd bureel-beambte te Otok, in Slavonië en later letterzetter in Herzevogina. Hij begon te schrijven toen hij twintig jaar oud was. Eerst verschenen twee novellenbundels, daarna een roman. Wat later ging hij zich te München vestigen en daar zag zijn stuk "Ontketende Hartstochten" het licht in het Duitsch. Volgden: "De Verzoening", "De Vrouw" (ontleding van een geval van collectieven liefdewaanzin), "Het onoverwinbare schip". Gedurende een verblijf te Parijs schreef hij ook een satyre (het lijkt ons van zelf sprekend dat deze romantische slaaf, gedurende een verblijf te Parijs, noodzakelijk moest een satyre schrijven), getiteld "Het droomkaffee". Nog dienen vermeld: twee geschiedkundige drama's en twee treurspelen: "De Tempel der Eeuwigheid" en "Rechtvaardigheid". Poupeye geeft van hem de volgende waardebepaling : "Josip Kosor is een der allereerste tooneelschrijvers die de vernieuwing der dramatiek zoekt in het aanwenden van de elementaire levensbeginselen. De Hemel, de Aarde, de Zee, de Sterren, het groote Heelal zooals het zich met zijn troebel en fataal geweld vertoont, zijn de elementen waarbinnen hij zijne dramatische beelden ontvouwt. Door deze schrikkelijke schoonheden heen leidt hij ons tot de benadering van den zuiveren geest en het diepste volstrekste wezen der Natuur." Laat ik maar dadelijk zeggen dat wij hooger genoemde schoonheden niet zonder moeilijkheden van allen aard in het gespeelde stuk "Ontketende Hartstochten" konden ontdekken. De weg die er henen leidt brengt ons langs allerlei klippen van romantisme en melodramatiek, waar wij, geholpen door de spelers van den Vlaamschen Schouwburg, menigmaal ons geloof in Kosor's hooge artisticiteit bedreigd voelden. We zijn nu eens even kinderen der twintigste eeuw, gewoon elke tooneelvertooning thans te zien herleiden tot een handige jaszband-uitvoering (wij kwamen van "Tijl") en schrikken dan wel even terug voor gigantische woelingen in reuzenmenschen, bij de beschrijving waarvan de auteur een "serieux" bewaart, die ons een paar keer ontmoedigt. De helden van Kosor maken het zich zoo ontzettend moeilijk -- en onderwijl sluit de auteur zorgvuldig de deur voor elk vlaagje humor, dat de levensverhoudingen zou kunnen in evenwicht brengen. Deze menschen kennen alleen de toppunten van alle emotie's. Zij schelden, haten, bidden, vloeken, vechten, moorden. Zijn onze zenuwen nog wel bestand tegen zulke spektakels?

Gusa Rigalin is de nijdige hebzuchtige boer, die elk jaar een stuk land steelt van Jlarija Salic, en het verploegt met het zijne. Hierlangs groeit een wederzijdsche haat, aangevuurd door de veete tusschen hun respectievelijke zoons, Ada en IIja, die naar hetzelfde meisje dingen, Ruza. Komt een proces, waarbij Gusa in 't ongelijk wordt gesteld. Deze sticht dan brand in Ilarija's goed en vliegt in de gevangenis -- en zijn haat groeit. Ilarija echter zoekt, oud wordend, de verzoening. En hij noodigt Gusa en diens zoon uit op het bruilofsfeest van zijn eigen zoon Ada met Ruza. Zij komen, in schijn goed gezind, den vrede en de rust verlangend. Maar in den kring der uitgenoodigden barst de wrok los en ze grijpen malkander naar de keel. Vader met vader, zoon met zoon worstelen ze in het aanschijn van het heele dorp. De goedige Ilarije Salic overwint. Doch hij huivert bij het lijk van zijn aartsvijand en slaat een kruis.

Het gegeven doet denken aan die driftige boerenromans van Ernst Zahn. Die tegen malkander losgelaten menschen staan werkelijk uitgebeeld als reuzen tegen onpeilbaren horizont, primair, volledig, vreeselijk. Alle détails in dit stuk zijn terecht geweerd -- en hierbij sloot de vereenvoudigde enscèneering uitstekend aan. Opvallend in dit stuk is de schoone beeldrijke taal in den mond dezer ruwe menschen -- en hiervan was de interpretatie minder gelukkig. De tekst werkt dit stuk op boven de realiteit, doet de personages groeien tot symbolen breidt het conflict uit tot een algemeen levensbeeld. De spelers van den Vlaamschen Schouwburg hebben zich echter te goed herinnerd hoe zij den gezwollen bombast-dialoog der draken declameeren -- en dat vooral bracht het stuk op een peil, dat beneden de kunstwaarde stond van de galavertooningen, die wij reeds te zien kregen. Bovendien was de waarde der figuratie volstrekt nul - en dat was jammer, want de massa speelt in dat bedrijf werkelijk een rol. Het bruiloftsmaal deed denken aan een vertooning op den buiten door een rederijkerskring van derden rang.