Gaston Martens, "The Golden River" (1915), "De Zot" (1918), "Derby" (1920), "Leentje uit 't hemelrijk" (1918), "Paus van Hagendonk" (1915)

Van het beste wat tot nog toe op het hedendaagse Vlaams toneelgebied geschreven werd. De schrijver haalt nationale en universele waarden in de sfeer van zijn belangstelling. Zijn maatschappijleer is er een van christelik socialisme ; een beetje naïef ; in The Golden River zijn al de slechterikken sociaal-democraten en ongelovigen, gelijk in de stukken van de zondagschool. Zijn werk is dikwijls half gedialogeerd verhaal, half werkelik toneel; dat het desniettegenstaande levendig en boeiend is bewijst veel voor de originele kracht van de schrijver.

The Golden River verhaalt de krisis in de Vlaamse vlasnijverheid en het arbeidersvraagstuk rond de gestalte van een ondernemend fabrikant.

Gaston Martenswoont te Zulte aan de Leie. Heel veel gelegenheid om toneel te zien zal hij in zijn leven wel niet gehad hebben. Hij schijnt vaak meer aan een lezend, dan aan een schouwend publiek te denken. In een persoonsbeschrijving zal hij bijv. toelichten : "zij draagt het blonde kleur der vlassen" ; elders laat hij twee personages op vlasbundels zitten, "en zij eten zwart brood met smout"!

Ook in De Zot is er veel wat onthutst. Dit stuk werd voor 't eerst in Deinze opgevoerd door de rederijkerskamer "De vereenigde Tooneelliefhebbers", in 1918. De ondergang van de Vlaamse boer wordt er in uitgebeeld, die geen volk meer krijgen kan om op het veld te werken en die zijn eigen kinderen ziet uitwijken naar de verlokkende stad. "De Zot" dat is Lieven, de fysiek-zwakke, enigzins abnormale zoon. Hij zit altijd thuis in de boeken, is zeer geleerd en treedt bij gelegenheid op als een profeet. Heeft de schrijver bij het ontwerpen van deze gestalte gedacht aan de geheimzinnigheidsverering, waarmede de idioot bij de antieken omgeven was ? De bedoeling is niet duidelik. Wanneer de schrijver de dialektiese volkstaal verlaat, valt hij van 't een Galicisme in 't andere en daardoor is het "letterkundig" spreken van Lieven dubbel onaangenaam en wordt het ons niet duidelik of we dat nu als een kenteken van gedeeltelike waanzin moeten beschouwen, dan wel als de taal van een geleerd man, gelijk de schijver zich die misschien voorstelt ? Met deze figuur blijft de lezer in 't onklare: soms doet zij eenvoudig aan als de traditionele dichterlike schoolmeester uit onze toneelliteratuur van de vorige eeuw, soms lijkt zij inderdaad een slag van de molen weg te hebben of nog : met een zienersblik begaafd te zijn. De schrijver bespeelt het Nederlands met te weinig vastheid om de juiste nuance te kunnen weergeven. We denken hier aan het woord van Lod. Dosfel over de taal van Verschaeve, die het zwakke deel is in zijn werk, dat maakt dat hij de ideënvracht niet kan torsen ; een gevolg van het niet-Nederlands onderwijs en het gebrekkig taalonderricht in Vlaanderen. Toch is er veel aantrekkeliks in de verschijning van de Zot. Er zit atmosfeer in het hele stuk : de atmosfeer van de oude, wortelvaste hoeve, de oude heerlikheid van zoveel geslachten : De oude vader voelt ze onbewust, de Zot brengt ze onder woorden, de sterkere broers hebben er maling aan.

Het toneelspel eindigt als een spookje : Als bij goddelike genade beseft de oude boer dat hij van zijn erf niet weg mag. Laten al zijn kloeke zonen hem in de steek, hij zal zelf opnieuw de ploeg ter hand nemen. De Zot leidt hem op het erf rond, gelijk "een koning die zijn paleis gaat zien".

Derby is van 1920. Een moraliserend spel van jockeys en herbergen. Een Baas-Gansendonck thema, met enkele psychologiese onwaarschijnlikheden of ontwikkelingen die te gauw van de hand gaan, maar heel veel goeds in. De openhartige, brutale Leeuwie is een mooi stuk leven.

Realisme, maar zeer fris, geeft Leentje uit 't Hemelrijk. Ietwat simplisties, ietwat volks-naïef in het rekkebekken van jonge verliefden : de magerheid van een onvolwassen bouw, maar reeds een meesterhand in de uitbeelding van de twee jonggezellen die om Leentje ijveren.

Paus van Hagendonck dan ; d. i. de schoenlapper die in het landelik klooster waar oude mannekens worden verzorgd het prestige van een paus heeft, gegrond op zijn wereldwijsheid en zijn ethos. Hij speelt in de drie bedrijven de rol van het koor, maar met meer invloed op de gebeurtenissen. Hij beheerst de ouwemannekens. Voor hem is het klooster "de schoonste kijkkas van de wereld" ; de wereld kom er z'n laatste gezichten trekken.

Een spel van stille afgeleefde aktie : Landerke met z'n Trieneke als Philemon en Baucis, de rijke verloren-kost met Nelleken als Marieken van Nijmegen : die alte Geschichte. Daarnaast nog Pulle, de dronkaard, en de brutale Jan, die onwillens eens een man heeft doodgeschoten.

Realisme, verguld met een warme vleug fantasie, door iets van de eeuwige adem aangedaan die over Breughel gaat ; de taal voorbeeldig ; er is atmosfeer en spel, maar dat spel is wel eens wat te onschuldig op de wijze van al te onwereldse nonnekens.

Graag zagen we de schrijver zijn schouwtoneel eens opstellen in de grote stad, waarbuiten het moderne leven toch niet te grijpen is. Onze grootste lyrieker een priester, onze grootste dramaturg, een paster van te lande, onze meestbelovende toneelschrijver, een brouwer te Zulte aan de Leye... waarachtig, er is een noodlot dat de dingen in Vlaanderen in de war stuurt.