Die zegt religieus tooneel, zegt nagenoeg : passiespel. In den grond is het motief der passie Onzes Heeren om zoo te zeggen in geen enkel godsdienstig spel afwezig. Maar ik wil hier eenige pogingen aanduiden, waar de Passie zelf bestendig als hoofdfactor is aangewend, en waar mede betracht is, in verschillende graden, dat monumentale en spectaculaire te bereiken, waarvan we een eerste exempel vonden in het Credo-spel.

Te Brussel zagen we de Passie, vertoond in een cirkus. Maar ik moet hier onmiddellijk bijvoegen dat de inrichters al het mogelijke hadden gedaan om ons te doen vergeten dat wij binnentraden in wat pleegt het domein te zijn van den clown en den goochelaar. Overal religieuze beelden en motieven. De arena deed ons denken aan beelden van door wilde dieren verscheurde martelaren. En in de reusachtige halle ruischte plechtige orgelmuziek. Toch bleef het kader echt schilderachtig.

Men heeft anders al het mogelijke gedaan om dit kader te verdoezelen, wat ik eerder betreur. Ik stel mij bijv. in dit circus een vertooning voor van De Mont's «Geding van ons Heer», met een modern gecostumeerde menigte, op het lillende rhythme van De Meester's regie. Hier gebeurde juist het omgekeerde. Het was vooral «schoon», luisterrijk, tooverachtig -- maar zonder dien dieperen doorvoelden klank, die ons losrukken moet uit onze objectiviteit.

In dienzelfden passie-tijd speelde men in het «Théâtre Molière» een «PASSION DU FILS DE L'HOMME» van Loïc Le Gouriadec, knap gebouwd stuk in niet minder dan veertien tafereelen, maar ook zonder dat innig accent, dat men allicht gemakkelijker vinden kan in een nederige patronage-zaal dan in een stadsschouwburg -- uitzondering gemaakt voor de Jezus-rol, die door een anoniem speler werd uitgebeeld, en waarin waarlijk geheel het passie-drama zinderend geconcentreerd was.

In het «Théâtre du Parc» kregen we dan van de passie vooral een «lieve» versie, romantisch en zoeterig, maar toch niet onverdienstelijk. In «L'ENFANT DE NAZARETH» van Armand Variez gaat het ten ander hoofdzakelijk over de jeugd van Jezus met voornaam gevoel vertolkt door een heele groep knappe jonge spelertjes, die het echter reeds «te goed» doen. De kleine Odette Lhost was het kindje Jezus, maar dan zoo lief een zoo suikerzoete aardige baby met haar blozende wangen en blonde krulletjes, dat wij af en toe niet konden nalaten te denken aan een bekroond exemplaartje uit een baby-prijskamp, dat met ontroerend gevoel versjes opzei, zooals heel vaardige kinderen dat doen op prijsuitdeelingen. In zulk geval is natuurlijk de tragedie van het passie-gebeuren, waarvan dit spel nochtans een «voorspel» wil zijn, tamelijk ver te zoeken...

Van hooger bedied was het spel van Henri GHEON, «LE MYSTERE DE L'INVENTION DE LA CROIX», dat we vertoond zagen in een tuin te Tancrémont in Wallonië. In dit stuk zagen we onder meer den heelen kruisweg geconcentreerd in veertien korte maar perfect uitgebeelde statiën, die ik rangschik onder het «allerbeste» tooneel dat ik ken. Het was hoofdzakelijk een «plastische» uitbeelding, maar toch had ook het woord hierin een belangrijke rol te vervullen. Door de vier vertolkers -- meer waren er niet, en waren er ook niet noodig -- werd slechts af en toe, afzonderlijk of in groep, een houding aangenomen, die de gebeurtenis der Passie moest suggereeren. Dat was zoo treffend, zoo volkomen juist afgemeten en zoo innig doorvoeld, dat dit gedeelte zonder eigenlijk dramatisch beloop, waarvan ik vreesde dat het publiek vervelen zou (het duurt meer dan een half uur), werkelijk aan de menigte de diepste emotie schonk van heel de vertooning. Ik moet erbij voegen, dat het een godsdienstige emotie was. Maar ook op artistiek gebied was dit zoo verheven, zoo zuiver, zoo verfijnd, dat ik het slechts vergelijken kan met het allerbeste, dat door de Compagnie des Quinze ooit is verwezenlijkt, in «Le Viol de Lucrèce» bijvoorbeeld. Ik moet erkennen dat de tekst van Ghéon hier ook bijzonder suggestief is, maar ge moet hem hooren zeggen door deze kunstenaars, die alle conventie schijnen te hebben afgelegd en die waarlijk hun ziel laten trillen op hun lippen. Zij zijn «les compagnons de jeux» uit Parijs, en blijven anoniem. Gaarne had ik anders den naam genoemd van de jonge dame, die hier de «tweede vrouw» speelde. Toen zij met waarlijk schreiende woorden, maar in volmaakt gestyleerde cadans uitriep :

«Als Jeruzalem en alle steden der wereld zouden vallen op onze vreugden, op onze goederen, onze haarden, onze kinderen, zou niets verloren zijn, Heer, als Gij aan onze harten en onze oogen een traan zoudt ontlokken, een enkelen traan, waardig te vallen op Uwe handen...»,

toen scheen het of de compacte massa door ééne lans was doorboord. Ook het oogenblik van de kruisiging was grootsch. De groep spelers heeft gaandeweg de trappen der verschillende speelplannen bestegen en staat dan op het hoogste plan van het bouwsel. Daarna gaat de tocht opnieuw naar beneden en het schoone verhaal eindigt met dit vers, dat de voorlezer, een vijfde speelster in kleurig gewaad, die elke statie inleidt, zegt :

«Puis, au creux du saint Tombeau Le vieil homme soit couché Et sorte l'homme nouveau Laissant aux vers son pêché.»