Heinrich Heine heeft in zijn "Memoiren des Hernn von Schnabelewopki" (VIIe Hfdst.) de inhoudsopgave van een drama "De Vliegende Hollander" op de hem eigene manier met een galant avontuur verbonden. Het wufte van zijn verhaal versmolt in Wagner's verbeelding met de oude zeemanssage tot een werkelijk drama met verheven-tragische ontknooping.

Wagner's Hollander is de zeevaarder met onverschrikken moed en blind zelfvertrouwen, die het wagen wil de grenzen van het menschelijke te overschrijden. Door een roekelooze eed heeft hij zich boven het leven willen plaatsen en dit leven wreekt zich door hem het heil te ontzeggen, waarnaar zijn menschelijke ziel smacht. Hij kan niet leven buiten de menschheid en kan evenmin sterven wegens zijn bindenden eed. Verlossing is enkel mogelijk wanneer 't uitgedaagde leven zich zijner ontfermt. En de uitspraak van den gevalligen engel luidt: Slechts door een vrouw kan de vloek geheven worden, - een vrouw die trouw blijft tot in de dood. Zoo geeft Wagner den Hollander in het eerste bedrijf te zien, op het oogenblik dat na een zevenjarigen zwerftocht, de zee andermaal zijn schip aan land werpt: een door innerlijk leed gepijnigd zwerver, in wiens ziel de hoogste vertwijfeling en een schier onvervulbare hoop een niet te bedwingen kamp voeren.

De Voorzienigheid komt den Hollander ter hulp in den persoon van de zeemansdochter Senta, wier ziel, zonder hem te kennen, vervuld is van zijn lijden en wier maagdelijk-teeder verlangen het is, hem door trouwe liefde verlossing en heil te brengen. Senta kan hem redden en de hoop bestraalt zijn hart. Maar haar onbeperkt vertrouwen zal eerst iets in hem wakker moeten roepen, dat hem ontrukt aan zijn leed. Zij, de dweepende maagd, mag niet enkel het middel zijner bevrijding wezen, maar moet in hem het groot-menschelijk opwekken, waarvan hij zoolang verstoken bleef. En in het ontwaken zijner liefde voor Senta keert hij terug tot het leven en wordt hij verlost van den knellenden band, welke hij tot dan toe op hem, den verworpeling, drukte.

Deze hoogere beteekenis van het drama komt tot uiting in het tweede bedrijf en leidt in het laatste naar de ontknooping.

Een opperste liefdeblik wordt thans door den Hollander aan Senta gebracht. De klachten van de miskenden minnaar, den jager Erik, roepen in zijn zwaarmoedig binnenste den twijfel op aan Senta's eeuwige trouw en doen hem terugdeinzen voor de eeuwige verdoemenis, welke eenieder te wachten staat, die hem trouweloos wordt. Nog is het niet te laat, en nog heeft zij ten aanschijn des Eeuwigen hem geen trouw beloofd. En redden zal hij haar trots het verbroken woord, redden

Door een daad, waardoor hij zich zelf wederom aan de verdoemenis prijs geeft en derwijze de rechtvaardigheid erkent van zijn lot ten opzichte van het leven, waarvan hij zich met de roekeloozen eed vervreemdde. Door die daad toont hij zich zijner verlossing waardig. De ontknooping volgt. Ook daarheen, in de eeuwige verdoemenis, wil Senta hem volgen. Zij springt in zee, waardoor nu ook de laatste druk geheven wordt, welke de ziel der beide geliefden verontrustte. En uit de verzoende zee rijzen beider gestalten, vereenigd in de prangende armen van den over hen zich ontfermenden dood.

We zijn hier ver af van wat in het tijdstip dezer schepping, waarvan de eerste opvoering plaats had in 1843, als smaak toonvoerde. Voor Wagner zelf beteekent dit werk een keerpunt, waarmede hij zich vrij maakte van al het uiterlijke, dat samenging met de toenmaals, conventionneel-toegeruste opera, en waaraan hij mij zijn "Rienzi" het eerste en laatste offer bracht. Hier speelt het dramatisch conflict zich niet enkel af tusschen den held en zijn omgeving, maar hoofdzakelijk in de heftige aandoeningen van zijn zieleleven. Van daar die soberheid van uitbeelding en dit samenwerkend geheel waarvan men de weerga niet vindt bij Wagner's tijdgenooten - en voor dewelke hij in "De Vliegende Hollander" den strengen grondtoon gevonden heeft. Een groot dramaturg toont zich Wagner hier, en dit in het dubbel opzicht van dichter en toondichter. 't Is kenschetsend voor Wagner's kunst, hoe al het inwonende van zijn genie in elkaar volledigende wisselwerking gedreven werd naar het drama, en hoe dit in den voortgebrachten vorm geheel de doorleefde veelzijdigheid van zijn persoonlijkheid naar buiten bracht.

Veel zorg was aan de opvoering besteed. 't Gaf ons een avond, die tot eere strekt aan de Vlaamsche Opera. In werkelijkheid een uitstalling van kracht, die, om geheel te bereiken wat te verlangen is, enkel noodig heeft te gedijen onder het toezicht van een streng meester, - een uitleven van toestanden, waarvan nog enkel een dieper inleven in den tragischen inhoud van het drama te vergen is. Anders gezegd, een vertooning, die oneindig meer bevrediging gaf dan "Fidelio", wijl een homogeniteit verkregen werd, die toeliet het werk in zijn geheel te overzien en op te nemen.

De heer Van Aert (de Hollander) heeft door zijn zang op sommige oogenblikken een indruk van volledigheid verwekt, dien men slechts van de hoogstaande kunstenaren verwachten kan. De klem, waarmede hij het laatste bedrijf zong, deed waarlijk grootsch aan. In het eerste bedrijf zondigt hij echter door zich bij het zingen steeds naar het publiek te wenden. Welk een lust het ook is zijn stem te hooren, zoo verdwijnt echter hierdoor het figuur van den Hollander, om plaats te maken voor dat van den zanger van Aert. En dit euvel schijnt wel op de Vlaamsche Opera een aanstekelijke kwaal te worden, die men goed doet als het uitsluitend eigendom, te aanzien der Fransche scène.

Mevrouw Ligthart moge als Senta niet steeds onvoorwaardelijk voldoening schenken, waarvoor de stem niet omvangrijk genoeg is. Zij onderscheidt zich echter door de wijze waarop zij haar stemmiddelen te beheerschen weet en buigen doet naar den val van het gezongen woord. De kleur, die zij derwijze in haar zang brengt, is voorbeeldig en navolgenswaard voor de andere leden van het gezelschap, die te weinig rekening houden met dezen eisch der zangkunst.

De rol van Erik verkreeg door den heer Mertens een naar houding en voordracht flinken vertolker. De heer Nieuwenhuizen zingt soms deerlijk valsch, maar voldeed voor 't overige veel beter dan in "Fidelio".

Het koor, maar vooral dat der mannen, zong en acteerde voortreffelijk. De heer Schrey hield het orkest stevig in handen, en zou voorzeker nog beter resultaat verkregen hebben, indien het gemis aan het noodige aantal strijkers niet zooveel afbreuk deed aan de klankvolheid.