Dit is een vreeselijk stuk, moreel ten zeerste neerdrukkend (want het zwarste pessimisme viert er hoogtij), technisch buitengewoon knap gemaakt, meeslepend, schitterend vertolkt door het "Studio des Champs Elysées".

Feitelijk werkt Lenormand op een paradoks à la Pirandello : Rechtvaardigheid is een vaag begrip. Onrecht is echter een stevige, degelijke zaak. Waarom niet liever de maatschappij gevestigd op "onrecht"? Waarom niet de "onrechtvaardigheid" gedreven tot definitieven maatstaf en geplaatst in den troon van vrouwe Justitia ?

Pirandello sluit zijn stukken met een beangstigend vraagteeken.

Lenormand slaat zijn eigen theorie stuk met een consequentie, die hij zelf trekt.

Het stuk verplaatst ons in de Fransche coloniën. Rougé werd daar, toen hij een jong beambte was, op gruwelijke wijze door zijn chef Préfailles gesard, onderging onrecht na onrecht, tot hij hierdoor in zulke mate gebrutaliseerd is dat hij, thans chef geworden, zich een leer heeft gevormd waarvan onrecht het middelpunt is. Hij straft altijd, en opzettelijk, diegenen van wier onschuld hij overtuigd is. Zoo hoopt hij dat zij ook verder doen. Zoo zien wij werkelijk ons een fatum aangrijnzen dat de heele wereld omvat en de heele menschheid neerdrukt "à l'ombre du mal". In onze verbeelding ontstaat een keten van misdaden, gebaard door zijn ongerechtigheid, want de onschuldigen die hij straft, zullen op andere onschuldigen het hun aangedane onrecht wreken en zijn "wet" aannemen.

In het stuk zelf wordt één dier gevallen behandeld. In het dorp zijn twee gevangenen bestolen. Wie deed het ? Rougé hoort de twee betrokkenen en doet den onschuldige geeselen.

Bij Rougé is echter nog 'n blanke, de jonge ambtenaar de Courmier, die daar ook verblijft met zijne jonge goedhartige vrouw, en dit is nu het griezelige slot. De inlanders hebben dadelijk Rougé's wet aangenomen; de onschuldige gegeeselde chef heeft gezeid : "j'ai compris". Door een list wordt de lieve madame de Courmier uit haar huis gerukt; ze wil namelijk hulp en lafenis brengen aan den ten onrechte veroordeelde, die kermt onder de pijn van zijn vele wonden; zij snelt naar hem toe; de inlanders grijpen haar vast en vermoorden haar met dolksteken.

Geheel onze levensbeschouwing, die steunt op liefde en vergiffenis, verzet zich tegen dezen paradoksalen inhoud. Ik zei : zwartste pessimisme. Alles helpt mee om het lugubere van dit stuk te onderlijnen. Hier is geen quaestie van geestigheden, zooals bij Pirandello. Somber, verbeten betoog. En alles, décor, stemming, kleedij, spel, helpt mee om dit pessimisme aan te dikken.

Eerst in het derde bedrijf zijn wij werkelijk voor het stuk gewonnen en heeft de spanning ons in haar klauwen, vooral bij dat meesterlijk uitgewerkt gesprek tusschen Rouge en Préfailles, waarin het probleem brutaal en schokkend gesteld wordt. In de twee eerste bedrijven sleept de actie eenigszins onder het scheppen der koloniale atmosfeer : eenzaamheid en zengende hitte, die zoo waarachtig de spelers scheen neer te drukken, dat hun verdoofde gesprekken nauwelijks verstaanbaar waren.

De enscèneering van Batty werd, met medehulp van Delacre, uitstekend bij dit theater aangepast. Het is een bij dit zwaarmoedige gebeuren passende omkleeding, sober en somber, met een paar détails die nog de temperatuur verhoogden. Daarin de afgematte blanken en de flink-getypeerde inlanders. Een rammelende dialoog, gesaccadeerd, gedrongen, gezeid zonder eenige attentie voor de zaal, alleen onderbroken door een verren tamtam en een triestig hoorngeluid.

De scherpe omlijning der personages werd door streng, maar acuut spel gediend. De vertolkers geven slechts uitwendige silhouetteeringen, zonder acht voor het détail wat des te sterker de in deze speciale atmosfeer groeiende idee, die in III werkelijk een obsessie wordt, onderlijnde.

Daartusschen brachten de inlanders, en vooral Habib Benglia (le féticheur), het pittoreske van hun kleedij en gebaren als zooveel scherpe tonen in dit anders opzettelijk-eentonig schilderij.