Archief Etcetera

LEXICON VAN DE TECHNOCULTUUP

commercial Chris Cunningham voor Playstation

Kurt Vanhoutte

In het kader van een collegereeks over kunst en nieuwe media aan de Universiteit van Groningen vroeg Kurt Vanhoutte de studenten een lexicon aan te leggen. De woordenlijsten dienden geen encyclopedische aspiraties te hebben. Het was veeleer de bedoeling de ervaringswereld en interesses van de derdejaarsen erin tot uitdrukking te brengen. Vanhoutte combineerde en herschreef de lexica tot dit resultaat.

Arpanet Oorsprong van het inter- Defensie het Advanced Research

tijk. Hij wil een aantal computers in

net zoals we dat nu kennen. Als reac- Projects Agency (ARPA) op. Het hoofd serie met elkaar verbinden, zodat

tie op de lancering van de Russische Sputnik in 1957 richt Amerika in de schoot van het Ministerie van

van de computerafdeling aldaar, J.C.R. informatie snel en door verschillende Licklider, brengt er in 1962 de plannen mensen op verschillende locaties kan van zijn 'galactisch netwerk' in prak- gedeeld worden. Het Arpanet beleeft

zijn eerste publieke demonstratie in teerd in de autonomie van het van de koude oorlog herinnert hel

1972, hetzelfde jaar waarin ook e-mail Arpanet. Men hoopte dat dit commu- internet er zo bekeken aan dat de

ontstaat. Later wordt dit netwerk uit- nicatie zou mogelijk maken in het belangrijkste technologieën van di

gebreid voor academische doelein- geval een nucleaire aanval alle ande- twintigste eeuw een militaire her-

van de koude oorlog herinnert het

internet er zo bekeken aan dat de belangrijkste technologieën van de

gebreid voor academische doelein- geval een nucleaire aanval alle ande den. Inmiddels had het leger geïnves- re media zou uitschakelen. Als kind

komst hebben. Zie ook Wheelocopter.

neerslag van het eerste bericht verstuurd via het Arpanet op 29 oktober 1969 om 22:30

Baja Beach Club Nachtclub in Rotterdam die -naar eigen zeggen voor het eerst- vaste bezoekers de mogelijkheid biedt een computer-chip te laten inplanten in de arm.

De Baja VIP Chip is een onderhuidse portemonnee met tal van voordelen: prompte identificatie, snel en vlot betalen van de drankrekening, ongehinderde toegang tot het

VIP-gedeelte, etcetera. De chip kost 1000 euro en bevat een consumptietegoed van 1500 euro.

etcetera 96 •••

7

Cyborq Cybernetisch organisme, een levend wezen dat organische en technologische kenmerken in zich verenigt. De cyborg kent vele verschijningsvormen, van vechtmachine

(Terminator) tot feministische voorvechtster (Donna Haraway), omdat in essentie elke mens een cyborg is. 'Want wij werden niet pas cyborgs toen wij de technologie letterlijk in

ons lichaam gingen inbouwen met pacemakers, inentingen, contactlenzen, kunstgebitten en spiraaltjes. Wij waren al cyborgs toen wij ons lichaam voorzagen van verlengstuk-

8

••• etcetera 96

ken als pistolen, auto's en magne-tronovens - ja, zelfs vuistbijlen en vuurstenen zijn zulke technologische verlengstukken. Elke cultuur is technologisch, elke cultuur bestaat

uit het gebruik van gereedschappen en de daarin gestolde kennis.' (Marianne van den Boomen in De Groene Amsterdammer van 7 december, 1994)

Doom Computerspel dat in 1993 als shareware op het internet verschijnt en waarvan de revolutionaire 3D-animatie de first-person shooter game zou definiëren. Doom legt

tevens de basis voor de on-line gespeelde multi-user games, die vandaag zo populair zijn dat men zonder meer van game communities kan spreken. Doom verplaatst

de gebruiker in het standpunt van een marinier die een leger demonische monsters moet uitroeien om zijn hachje en de wereld te redden van de ondergang. De uitermate

partij in de middelbare school in Columbine in 1999 en versterkt zo de banvloek van de moral majority over populair entertainment.

gewelddadige, van satanische symboliek doordrongen iconografie is tot op heden controversieel. Doom wordt in Amerika in verband gebracht met de beruchte schiet-

Elektriciteit Eigenschap van bron van veel theorievorming. tijd en ruimte op te heffen. Volgens

subatomaire partikels die zich tot Bekend is de futuristische lofzang de Belgische economist Ernest

elkaar verhouden in een krachtveld op elektriciteit als elixir dat onge- Mandel markeert het gebruik van

van aantrekking en afstoting. ziene snelheid veroorzaakt en zo de elektriciteit de derde fase van het

Bestaansreden van onze cultuur, mensheid toelaat de barrières van kapitalisme (globaal kapitalisme), na

de stoommachine (marktkapitalis-me) en de organische brandstoffen (monopoliekapitalisme). De neomarxistische theoreticus Fredric Jameson ziet deze driedeling terug-

keren in de kunstgeschiedenis en onderscheidt achtereenvolgens realisme, modernisme en postmodernisme. In de ogen van mediatheore-ticus Marshall McLuhan is elektrici-

teit het ultieme medium, vrij van elke inhoud, een medium dat samenvalt met zichzelf in een guasi-mythische eenheid van idee en expressie. Elektro is met andere

woorden 'porno'. Het volstaat dan

comes from other planets', wist Lou

ook, merkt Jean Baudrillard ergens Reed bij The Velvet Underground, droogjes op, om de hoofdstekker uit te trekken om onze samenleving in elkaar te doen klappen. 'Electricity

Zie ook interviews op p. 18, 24 en 51.

Fetisj In de ogen van Freud is seksueel fetisjisme een uitingsvorm van een trauma opgelopen tijdens de kindertijd. De fetisj verovert het bewustzijn van de argeloze jongen op het moment dat die tot zijn afgrijzen ontdekt dat zijn moeder geen penis heeft. Op dat ogenblik wendt hij zijn blik af; het levenloze object dat hij dan ziet, wordt zijn fetisj. Het zal voor de rest van zijn leven de voorwaarde voor zijn orgasme zijn. Marx tilt deze oerscène op een sociologisch plan en stelt dat sociale relaties tussen mensen verdinglijkt worden, zodat ze als levenloze objec-

ten in de markteconomie van het kapitalisme kunnen circuleren. Ergens tussen de visies van Freud en Marx in schreef J.C. Ballard Crash. In deze controversiële roman uit 1973 laten de personages zich door destructieve technologie in seksuele vervoering brengen. 'For the first time', aldus ceremoniemeester Vaughan in het boek, 'a benevolent psychopathoiogy beckons towards us. For example, the car crash is a fertilizing rather than a destructive event - a liberation of sexual energy that mediates the sexuality of those who have died with an intensity impossible in any other form.' David Cronenberg verfilmde Crash in 1996. Zie ook Geknipt-geplakt.

LEXICON_VAN_D E_TECHNOCULTUUB

Geknipt-geplakt De fetisjistisch-voyeuristische camerablik is (...) geen historisch-culturele aber ratie, maar de ware kern van de cameracultuur die eerst de film,

vervolgens de televisie en ten slotte de video vermaatschappelijkten. (...) De camera heeft het traditionele lichaamsbeeld opgelost in een eindeloze stroom van visuele fragmen-

ten. En het (her)bekijken van verknipt-verplakte lichamen is, zoals ook de psycho-analyse onderwijst, altijd zoveel fascinerender dan het zwijgende contempleren van bewe-

gende of sprekende lijven op het podium. Het enige wat de podium-kunst daarom überhaupt nog vermag, is de mens zijn/haar lichaamsbeeld teruggeven.'(Rudi Laermans in 'Kunst,Hedendaagsheid, Techniek' in Etcetera 59,1997)

Holodeck Nagenoeg perfect virtual reality-platform uit de serie Star Trek. Het betreft een kleine ruimte die omgevingen simuleert waarmee de gebruiker kan interageren op grond van een complexe technologie die onder meer tastzin, geur en beweging mogelijk maakt. De bewoners van Starship Enterprise gebruiken het holodeck vooral voor recreatieve doeleinden en, opmerkelijk genoeg, soms ook voor de juridische wedersamenstelling van criminele feiten,

met Pulaski and Data op het holodeck (scene uit Star Trek)

Interface Vertalend intermediair dat twee systemen van een verschil lende orde met elkaar laat communiceren. Mens en computer kunnen nog niet naadloos met elkaar in

gesprek treden. Zo is de informatie die voor een mens begrijpelijk is (woorden en beelden) verschillend van de informatieverwerking van een computer (nullen en enen). Een

interface zet data om in herkenbare en begrijpelijke symbolen. Volgens Slavoj Žižek is precies de vaste notie van interface in onze cultuur evenwel aan het schuiven gegaan.

De lacaniaanse theoreticus ziet hierin de oorzaak voor de postmoderne malaise. In Het subject en zijn onbehagen beschrijft hij hoe het raamwerk van de technologie in zekere zin desintegreert. Als gevolg daarvan verdwijnt ook de afstand ten aanzien van de machine. artificiële werkelijkheid. Vooreerst vervaagt met de technologische biologie het onderscheid tussen natuurlijke leefwereld en artificiële werkelijkheid. Aangezien de virtuele computerwereld echte ervaringen voortbrengt, imploderen vervolgens de categorieën 'echt' en

'schijn'. En in onze alledaagse ervaring maakt cyberspace tenslotte het gedecentreerde subject van de deconstructie voelbaar door meervoudige zelfbeelden te produceren

(in de chatruimte bijvoorbeeld). In alle gevallen verdwijnt de interface als grens tussen mens en machine. In Postmodernism omschrijft Fredric Jameson deze situatie als

culturele 'schizofrenie': de beleving van een wereld waarvan de betekenis losgezogen is van de dingen en de mens in een staat van panische euforie terechtkomt.

Jodi Samenwerkingsverband van net-kunstenaars Joan Heemskerk zeggen maken ze met computers and Dirk Paesmans. www.jodi.org is het internet in zijn meest gebalde en anarchistische vorm. Naar eigen zeggen maken ze wat zich in computers afspeelt. Ze keren de interface van de gebruiker binnenste buiten en brengen de computer in een staat van ongecontroleerde schizofrenie. Duitse theaterwetenschappers beweren dat Jodi de reïncarnatie is van Antonin Artaud in cyberspace.

Zie ook Interface.

Klysma Ook wel ontslakking: het reinigen van het darmkanaal door het rectaal inspuiten van een vloeistof. Deze activiteit bezorgde televisiekijkend Nederland onlangs een

nieuw hoogtepunt in de geschiedenis van reality-tv. In het programma 'Patty's Fort' verzamelden 'Bekende Nederlanders' op Ibiza om daar onder begeleiding van flamboyante

Patty en voor het oog van de camera een klysma te ondergaan. Zender RTL liet onlangs weten het programma te willen overdoen met gewone mensen.

etcetera 96 090

25

Klysma Ook wel ontslakking: het reinigen van het darmkanaal door het rectaal inspuiten van een vloeistof. Deze activiteit bezorgde televisiekijkend Nederland onlangs een

nieuw hoogtepunt in de geschiedenis van reality-tv. In het programma 'Patty's Fort' verzamelden 'Bekende Nederlanders' op Ibiza om daar onder begeleiding van flamboyante

Patty en voor het oog van de camera een klysma te ondergaan. Zender RTL liet onlangs weten het programma te willen overdoen met gewone mensen.

LAN Local Area Network. Een computernetwerk dat een kleine ruimte omspant die volgens impliciete standaarden doorgaans niet groter is dan 1 km2. LAN's bepalen

zowel de thuissfeer als de werkruimte. In zekere zin maken ze met hun kabels, poorten, modems en adapters de fysieke grenzen van de technologie in onze samenleving

zichtbaar. Het is niet ondenkbaar dat de huidige evolutie in de richting van draadloze technologie deze grenzen opheft.

Midas Touch Midas, koning van Frygië, verkreeg van Dionysos de gave om alles wat hij aanraakte in goud te veranderen. Toen hij evenwel besefte dat niets zich aan de gevolgen van zijn aanraking kon onttrekken, ook niet zijn eigen dochter, werd dit eerder een last dan een bonus. Volgens Marshall McLuhan bezit elke technologie de eigenschap van Midas. Zodra een samenleving zich veruitwendigt in extensies van zichzelf passen alle functies van die samenleving zich aan dat eerste gebaar aan. Nieuwe media

-van het alfabet over de mechani- Zie ook Narcissus. sche techniek tot de elektrische revolutie- brengen zo van bij hun ontstaan een onvermijdelijke en allesomvattende verandering teweeg.

Jeroen Peeters ging in de gespecialiseerde boekhandel grasduinen in de afdeling 'podiumkunsten'. Hij vond er een aantal publicaties waarin het documenteren van werkprocessen centraal staat.

Narcissus Wie faalt om de media te begrijpen als extensies van ons eigen lichaam maakt volgens Marshall McLuhan dezelfde fout als Narcissus. Diens probleem was niet

zozeer dat hij verliefd werd op zichzelf als wel dat hij er niet in slaagde zijn eigen spiegelbeeld te herkennen. 'This extension of himself by mirror numbed his perceptions until

he became a servomechanism of his own extended or repeated image. The nymph Echo tried to win his love, but in vain. He was numb. He had adapted to his extension of

himself and had become a closed system.' De solipsistische tijdgenoot die gevangen zit in de fascinatie voor technologie is op vergelijkbare wijze het slachtoffer van de narcotische werking van de media. Hij slaagt er niet in afstand te nemen van zijn eigen technologische conditie.

Zie ook Midas Touch.

Orwell, Georqe Engelse schrijver en vader van het grimmige 'Big Brother is watching you'. Met deze slogan vat Orwell in Nineteen Eighty-Four (1949) zijn eigen dystopische toekomstvisie samen. In het jaar 1984 zou de wetenschapper het midden houden tussen een psycholoog en een inquisiteur, die onderzoekt hoe psychofarmaca, shocktherapie, hypnose, psychoterreur en marteling mensen onder de duim kunnen houden. De samenleving reproduceert deze totalitaire houding in een verfijnd netwerk waarin

iedereen elkaar controleert en erop toeziet dat de beginselen van de staat worden belichaamd. De enorme fascinatie die deze science fiction kennelijk nog steeds uitoefent, heeft alles te maken met het feit dat men de eigen samenleving in het boek blijft herkennen. Niettemin lijkt Big Brother zich vandaag voorbij goed en kwaad te bevinden als metafoor voor de onvermijdelijkheid van het alziende oog van de media.

Pastiche De pastiche heet een bij uitstek postmoderne stijl te zijn die zichtbaar wordt wanneer kunst voorbije genres kannibaliseert. Dode stijlen worden geciteerd en

gerecycleerd tot een geheel dat de modernistische hang naar uniciteit en vernieuwing opzettelijk lijkt te logenstraffen. Vanuit dat standpunt bekeken, laat elke postmoderne

eigenschap laat zich in het verleden lokaliseren. De meningen over de impetus van de pastiche zijn dan ook sterk verdeeld. Volgens sommigen niets meer dan een lege contai-

ner voor een al even grondeloos spel met codes, voor anderen een stijl waarvan de parodistische

gevallen lijkt de pastiche het predikaat van een cultuur die zich aan zichzelf wil ontworstelen.

impuls juist getuigt van zelfreflectie Zie ook Geknipt-geplakt. en historisch bewustzijn. In alle

Q Zonder de logistieke hulp van 0 zou James Bond nooit veertig zijn geworden. De techneut van MI6, het politieke hoofdkwartier van de Britse spionage, voorziet de titelheld

in elke aflevering van technische snufjes die uiteindelijk de strijd beslechten. De militaire gadgets variëren van draagbare raketmotoren tot valse vingerafdrukken. Men

kan zich daarbij niet van de indruk ontdoen dat de hele film, narratief en hoofdpersonage, vaak rond deze technologische hoogstandjes opgebouwd is. Plotwendingen lijken te

ontstaan met het doel ze te demon- opmerkelijke inversie plaats: James steren, het hoofdpersonage Bond als prothese van Q's gadgets,

manoeuvreert zich in situaties die het gebruik ervan noodzakelijk maken. Op die manier vindt een

Robot Mechanisch toestel dat de arbeid van de mens optimaliseert of vervangt. De Tsjechische auteur Karel Capek introduceert als eerste het woord met die betekenis in zijn theaterstuk uit 1920 R.U.R. (Rossum's Universal Robot). In de zeventiende eeuw was het een gebruikelijke Tsjechische aanduiding voor een lijfeigene in periodieke dienst van de soeverein. De emancipatie van de mechanische robot heeft vandaag het punt bereikt waar men van zelfstandige leerprocessen spreekt (artificiële

intelligentie). Dit proces culmineert Zie ook Cyborg, O, Strafkolonie, op cultuurhistorisch vlak in de Wheelocopter.

angstvoorstelling van een door robots gedomineerde wereld met de mens als ruwe brandstof.

Rebellious Silence, Shirin Neshat 1994

Strafkolonie, in de Verhaal dat Kafka in 1919 publiceerde, waarin de officier van dienst de merites van een autonome executiemachine prijst. In zekere zin is deze machine een vooraf-

schaduwing van de populaire culturele opvatting als zou technologie haar code in het lichaam van de tijdgenoten inschrijven. 'Het betreft een soort reusachtige, door elektriciteit aange-

dreven schrijfmachine, die op het naakte lichaam van de veroordeelde in sier-schrift de wet tatoeëert die deze overtreden heeft en dit gedurende twaalf uur, tot de dood erop volgt. Is er een

meer morbide verbeelding van de terreur van het teken mogelijk? Onder de schrijfpennen wordt het slachtoffer de ambivalente allegorie van de transgressie van de wet doordat hij het von-

nis letterlijk belichaamt (hij leert de inscriptie zelf pas kennen op het moment dat ze al in zijn huid staat). Het vlees wordt woord, het lichaam van de veroordeelde is de wet. Er komt

een identiteit tot stand die de destructie van het lijf als singuliere, levende materie tot gevolg heeft.' (Kurt Vanhoutte in Verspeelde werkelijkheid: verkenningen van theatraliteit, 2002)

Thighmaster, Thank You

Werk uit begin jaren negentig van de Nederlandse modefotografe Inez van Lamsweerde. Een serie prenten toont vrouwen die een strak lichaam hebben ontwikkeld met behulp van fitness-apparaten zoals de 'thighmaster' (voor de dijspieren). Het gelaat van de schoonheden werd evenwel digitaal gemanipuleerd, zodat de emotieloze uitdrukking van etalagepoppen erin wordt weerspiegeld. Het resultaat is een soort tussenwezen, onmiskenbaar unheimlich. In de kunstkritiek

gaat dit werk door voor feministisch of zelfs subversief. De kunstenares Van Lamsweerde bewoont zelf de tussenzone tussen kunst en commercie. Ze maakt immers evengoed

advertenties voor internationaal gerenommeerde ontwerpers, bureaus en tijdschriften. Dat het moeilijk is de verhouding te bepalen tussen dit werk en haar kritische fotografie is tekenend voor de status van veel modefotografie,

Usenet Death Penalty

Maatregel waartoe een nieuwsgroep kan overgaan om een lid van haar gemeenschap het zwijgen op te leggen. Berichten van de geviseerde

gebruiker kunnen in dat geval de discussiegroep niet meer bereiken. Hij/zij krijgt simpelweg geen toegang meer tot het forum en wordt daardoor monddood gemaakt.

V Beginletter van een serie vliegende bommen die tijdens de Tweede Wereldoorlog door de Nazi's werd aangemaakt. De V1 was een onbemand vliegtuig met een vrij lage snel-

heid (600 km/u) en een bescheiden kruishoogte (1 km), zodat het nog relatief makkelijk kon worden onderschept. Dit werd al een pak moeilijker met de V2, het eerste ballistische tuig

in de geschiedenis, dat op zijn hoogtepunt (90 km) een supersonische snelheid (6000 km/u) haalde. In het laatste jaar van de oorlog lanceerden de Duitsers ongeveer 3700 V2's

waarmee ze vooral Londen en Antwerpen wilden treffen. De V2 is tevens de centrale technologie in de encyclopedische roman Gravity's Rainbow van Thomas Pynchon, een

meesterlijk boek over wetenschap en technologie in de twintigste eeuw. De legendarische openingszin van de meer dan 750 bladzijden tellende uitgave koppelt zonder omwegen de

vlucht van de raket aan de essentie van de postmoderniteit: 'A screaming comes across the sky. It has happened before, but there is nothing to compare it to now.'

Wheelocopter Machine in constructie. Het grootste en meest complexe vehikel in de werkplaatsen van Survival Research Laboratories (SRL). Het betreft een rijdend voertuig dat

de principes van een helicopter moet toepassen op tweedimensionaal vlak. Volgens de ingenieurs van SRL 'it's as difficult to describe as it will be for an audience to look at'. SRL is een door

kunstenaar Marc Pauline geïnitieerd project, met als thuisbasis San Francisco (www.srl.org). Pauline heeft sinds zijn eerste performance Machine Sex in 1978 op verschillende

continenten meer dan 45 performances gebracht waarin de destructie van en door de machine centraal staat. De shows zijn een reïteratie van het technologische armageddon: het

publiek is er getuige van hoe enorme robots elkaar in een orgie van pyrotechnisch geweld verwoesten. De makers verwerken technologie uit de industrie, de wetenschap en vooral

het leger tot autonome zelfmoordmachines die elkaar verpletteren, uiteenrijten en doen exploderen. De Wheelocopter zal zich in die zin als gladiator voegen bij machines als

The Sun, Edward Hopper

Shock Wave Canon, Hand o God, Flame Hurricane, Mr Satan en de Low-Frequency Generator. 'Producing the most dangerous shows on earth', luidt het trotse

motto. De gestus van deze performances is uitermate ambigu. Pauline's ideologiekritiek rijmt met name prima met diens nagenoeg puberale fascinatie voor militair-

industriële technologie. Precies die dubbelzinnige houding maakt van SRL de meest radicale uiting van de cyberpunk-beweging. Zie ook Fetisj, Robot, V.

Xanadu Visionair project uit 1960 van Ted Nelson die in zijn eerste jaar als Harvard-student de basis legt voor hypertext. Nelson wil de mogelijkheid tot 'niet-sequentieel lezen'

bewerkstelligen en ontwikkelt daartoe een tekstverwerkingssysteem dat verschillende teksten weet te combineren. Het blijkt een wilde gok die stuk loopt op technische beper-

kingen. Maar dat lijkt Nelson niet te deren: later schrijft hij ook nog Dream Machines, een artikel waarin hij zijn ambitie uiteenzet om machines te ontwikkelen die kunst vooruit

moeten helpen. Met Xanadu verwijst de student naar het gelijknamige legendarische zomerverblijf van de Mongoolse heerser Kublai Khan.

Your Voice, Your World

Wellicht het grootste opinie-onder-zoek dat ooit werd gehouden. Het doelpubliek omvat acht talen en 231 landen en peilt naar het welbevin-

den van on line computergebruikers aan het begin van het nieuwe millennium. De motivatie is even simpel als briljant: pas na het invullen van acht modules van twintig vragen

omtrent eten, werk, slapen en relaties kunnen de deelnemers hun antwoorden vergelijken met die van anderen. Meer dan 600.000 nieuwsgierigen vullen de enquête in.

Zon Ook wel: de koperen ploert, het centrale lichaam in het kosmische stelsel waar de aarde deel van uitmaakt. De zon straalt warmte en licht uit, vormt hiermee een noodzaak voor

aards leven en is wellicht daarom tegelijk een memento mori van kosmogoni-sche proporties. Zo herinnert Lyotard er in 'L'inhumain' (1988) aan dat de zon volgens wetenschappelijke bereke-

ningen over vierenhalf miljard jaar zal exploderen. De zwarte ster zal het einde van alle denken met zich meebrengen. De filosoof ziet hierin de motivatie achter de technologische

wedren en schrikt er niet voor terug dit in technische termen te verwoorden. Lyotard vat daarbij het lichaam van de mens op als hardware van het denken, van dit 'ingewikkeld technisch

dispositief'. Hij verwoordt het als volgt: 'Als de zon explodeert, zal deze hardware in rook opgaan en de filosofie, evenals alle andere vormen van denken, meesleuren in zijn ondergang. Het

probleem van de technische wetenschappen laat zich dus als volgt beschrijven: voor deze software moet een hardware worden ontwikkeld die onafhankelijk is van aardse levensvoorwaarden. Er moet dus een denken zonder lichaam mogelijk gemaakt worden. Een denken dat blijft voortbestaan na de dood van het menselijke lichaam.'