'Burgtheater' van Elfriede Jelinek in Bozar
''Burgtheater' heeft mijn leven sterker veranderd dan al mijn andere werk. Ik was als het ware geklasseerd, ongeacht wat ik later nog gezegd of geschreven heb'
Van het diepste dal naar de hoogste top
Slechts tien vrouwen kregen de Nobelprijs literatuur sinds die in 1901 voor het eerst werd uitgereikt. De laatste was de Oostenrijkse schrijfster Elfriede Jelinek, op dat ogenblik 58. In Oostenrijk keek men daar vreemd van op. Sinds ze in 1982 Burgtheater publiceerde, werd ze daar uitgespuwd als 'de felste gesel der natie'. Je kunt in Oostenrijk als lid van de Communistische Partij niet ongestraft tegen het Burgtheater, een van de culturele heilige huisjes, stampen, zeker niet als je het naziverleden van enkele topacteurs van dat ensemble aan de kaak stelt.
Brussel
Van onze medewerker
Pieter T'Jonck
Ondertussen is het tij gekeerd. Niemand, ook in Oostenrijk niet, kan nog om het fenomenale oeuvre heen van de schrijfster. (Sinds 1991 is ze bovendien ook CP-lid af...) In 1998 kreeg ze zelfs de Georg Büchnerprijs, zowat de hoogste onderscheiding die een Oostenrijks auteur te beurt kan vallen. Meteen was ze de centrale literaire gast van de Salzburger Festspiele, waar 's lands hoge burgerij zich verlustigt in cultuur, alsof de dubbelmonarchie nog bestond. En dan kwam er die Nobelprijs bovenop.
Het Burgtheater, het meest prestigieuze Weense theaterhuis, heeft zelfs bij de schrijfster gehengeld naar de rechten op het stuk. Jelinek gaf die echter aan het Grazer Theater im Bahnhof, dat bekendstaat om zijn anarchistische, onconventionele tekstbehandeling. "Aanvankelijk was het een stuk dat experimenteerde met taal, maar tegen alle verwachtingen in heeft het mijn leven sterker veranderd dan al mijn andere werk. Ik was als het ware geklasseerd, ongeacht wat ik later nog gezegd of geschreven heb. Daardoor wou ik geen officieel theater voor deze eerste opvoering in Oostenrijk", zegt ze. Ze gaf het ensemble uit Graz zelfs de toestemming om erg vrijpostig met de tekst om te gaan en werd prompt op haar wenken bediend.
Burgtheater is echter een buitenbeentje in Jelineks oeuvre. Zij mag dan steevast controversiële, ongemakkelijke onderwerpen aanraken, het is zowat haar enige tekst die makkelijk in het oor ligt en bijna muzikaal van structuur is - Jelinek is overigens niet alleen schrijfster maar ook een getalenteerde organiste. De meeste van haar romans en stukken worden gekenmerkt door een staccatoritme binnen een ijzeren structuur van sterke maar ongewone beelden. De teksten lezen niet in de eerste plaats als het verslag van gebeurtenissen, maar dringen zich aan je op als een onweerstaanbare woordenstroom die in je hersens gaat woekeren. Soms zijn 'gebeurtenissen' zelfs helemaal zoek. In het stuk Er nicht als er, gebaseerd op het leven van de geesteszieke Zwitserse schrijver Robert Walser, worden geen personages vermeld en beperken de regieaanwijzingen zich tot een paar regels.
De tekst reveleert meteen de autobiografische trekjes van Jelineks werk. Haar eigen vader verviel in zijn leven gaandeweg steeds meer in waanzin. In Burgtheater lees je daarover: "Mijn vader speelt in dit stuk een rol, omwille van het niet kunnen leven. Ik behoor ook tot diegenen die niet kunnen leven, dus eigenlijk gaat het stuk over mezelf." Een ander autobiografisch aspect dat een grote rol speelt in Jelineks oeuvre is haar relatie met haar dominante moeder. Jelinek verdeelde tot hoge leeftijd haar tijd tussen haar man, die in München leeft, en haar moeder in Wenen. Sporen van die moeilijke relatie vind je in het gruwelijke De pianiste, het verhaal van de masochistische relatie tussen een moeder en haar dochter, dat onlangs als La pianiste door Michael Haneke verfilmd werd, met Isabelle Huppert in de hoofdrol.
Het buitengewone van Jelineks oeuvre is echter dat die autobiografische gegevens er eigenlijk nauwelijks toe doen. Dat plaats haar in de galerij van groten als Beckett. Net als bij hem verdwijnt het biografische in de dwingende logica van de tekst zelf. Meer zelfs, bij Jelinek bots je op een onontwarbare vervlechting van het persoonlijke en algemenere beschouwingen over de wereld waarin we leven. Je weet nooit precies waar de persoonlijke trauma's van personages ophouden en maatschappelijke structuren zich opdringen als verklaring.
In haar vroegste werken keert ze zich tegen het gedachteloos consumentisme en de sportverdwazing in de kapitalistische samenleving. Vanaf de jaren tachtig gaat het steeds duidelijker over de positie van de vrouw, in het bijzonder de intellectuele vrouw, in de samenleving. Daarbij ontziet ze niets of niemand. Lust is op het eerste gezicht een regelrecht pornografisch werk, dat vergezeld werd door sm-portretten die op hetzelfde moment van haar gepubliceerd werden. Achteraf bekeken gaat het echter ook om een bijtend ironisch portret van de resten van een patriarchale samenleving. Ten slotte richtte Jelinek haar pijlen steeds meer op alle vormen van haat tegen het vreemde, die de (Oostenrijkse) samenleving beheerst. Een hoogtepunt daarin is Die Kinder der Toten, waarin kinderslachtoffers van de nazi's in het heden opduiken.
Burgtheater, door Theater im Bahnhof Graz, Bozar, 10 en 11 maart, 20.30 uur. Info: www.pbapsk.be
