Date 2005-03-23

Publication De Tijd

Performance(s) Blind spot

Artist(s) Ritsema, Jan • Williams, Sandy

Company / Organization

Keywords systeemtheorie • gevoelens • communicatie • koopkracht • novelles • niklas • luhmann • onze • verleiding • ons

'De kijker selecteert zelf wat belangrijk is': Jan Ritsema en Sandy Williams dansen op Bach en Leonard Cohen

'De kijker selecteert zelf wat belangrijk is'

Jan Ritsema en Sandy Williams dansen op Bach en Leonard Cohen

(tijd) - Hoe dans je Leonard Cohen of Niklas Luhmann, de vader van de sociologische systeemtheorie? Hoe dans je zonder te verleiden? De Nederlandse regisseur Jan Ritsema en de Canadese danser Sandy Williams tonen het in 'Blind spot', dat vanaf vanavond opgevoerd wordt in Brussel.

Systeemtheorie komt uit de biologie, legt Sandy Williams uit. 'Ze onderzoekt hoe organismes en structuren in de natuur interageren. Niklas Luhmann paste dat o.a. toe op communicatie: wij brengen door communicatie onze gedachten over. Je hebt echter noch tot de gedachten van een ander, noch tot je eigen gedachten rechtstreeks toegang. Hersens zijn een soort zwarte dozen. Het is enkel via het communicatiesysteem dat iets overkomt. Communicatie leidt daarom niet tot overeenstemming, maar brengt juist verschillen aan.'

Ook volgens Jan Ritsema hebben Luhmanns inzichten grote gevolgen voor het theater. 'Men gelooft licht dat theater communicatie tot stand brengt tussen artiest en toeschouwer. Maar is dat wel zo? Construeert de toeschouwer niet steeds zijn eigen betekenis? En wat betekent dit voor theater in een neoliberale samenleving die geregeerd wordt door het principe van de verleiding? We hebben geleerd aan objecten eigenschappen toe te dichten die er intrinsiek vreemd aan zijn. Een product kan maar verkocht worden door er een boodschap mee te verbinden. Een sigaret is bijvoorbeeld een kankerverwekkend ding, maar wordt verkocht als een middel om een stoere cowboy te zijn.'

Die verleidingsrol werd in het verleden waargenomen door het theater. Met vele truken verleidde het de toeschouwer om zich te identificeren met het podiumgebeuren. Ritsema: 'Maar net omdat verleiding nu alomtegenwoordig is, vind ik dat het theater daarvan moet afzien. Ik zoek een vorm van theater die de toeschouwer niet opslokt in een imaginaire wereld. Theater waarin je ziet wat je ziet, zonder verborgen verleiders of boodschap.'

De vraag luidt dan onvermijdelijk: hoe doe je dat? Ritsema: 'De heersende opvatting ziet een theaterstuk als een 'whodunnit': pas als je alle details van de voorstelling zorgvuldig registreert kom je op het einde tot de juiste conclusie. In die visie moet de kijker enkel achterhalen wat de maker wilde zeggen. Wat een beperking. Ik wil het omgekeerde: ik wil dat de kijker soeverein kijkt, zelf selecteert wat belangrijk is. Hij moet niet als een hond aan de leiband van de makers lopen. Het is het oog van de kijker die van een stuk meer maakt dan een optelsom van feiten, niet de beslissing van de maker.'

Sandy Williams: 'Maar toch doen we daarom niet gelijk wat. We verstoppen ons niet achter ons optreden. We trekken geen scherm van raadsels op tussen ons en de kijker. We hebben integendeel een duidelijke lijst van 'do's' en 'don'ts' . Een kernprincipe is bijvoorbeeld dat we niet opgaan in onze verbeelding. Want als wij ons laten gaan, laat de kijker zich zeker mee op sleeptouw nemen. Afstand houden, onthechting, ontheemding, ontbinding: heel veel 'ont-'regeert ons handelen.'

Novelles

Ritsema en Williams maken de voorstelling als het ware op het ogenblik dat zij ze brengen, in de vorm van tien minuten tekst en 52 minuten dans op 'Sonatas en Partitas' van Bach. Maar ook Leonard Cohen heeft met deze opvoering te maken. Sandy Williams: 'We wilden aanvankelijk werken rond sentimentaliteit. Het merkwaardige aan Cohen is dat hij tegelijk sentimenteel en afstandelijk kan zijn. Als hij aan het woord is, lijkt het alsof hij tegelijkertijd zichzelf observeert. Alsof een afgevaardigde aan het woord is. Dat doen we volgens de systeemtheorie eigenlijk allemaal: je bent nooit voluit aanwezig in de communicatie. Toch negeren mensen dat het liefst: we menen dat gevoelens ons in direct contact met de dingen brengen. Overigens zijn niet de songs, wel de novelles van Cohen onze inspiratiebron. Ze reflecteren mijn eigen intuïtie dat gevoelens niet de enige manier zijn om met de dingen om te gaan. Gevoelens zijn slechts een chemische reactie op een omstandigheid. Daarom zijn ze nog niet onze eerste en enige 'interface' met de werkelijkheid, zoals men ons in de strategie van de verleiding wil doen geloven.'

Jan Ritsema: 'Gevoelens zijn als een totalitair geloof. Wie zegt dat hij droef of blij is, identificeert zich met zijn gevoel. Hoe wispelturig gevoelens ook zijn, toch worden ze steeds weer als een onontkoombaar feit ervaren. Gevoelens verdragen geen twijfel. Zoals Wittgenstein echter zei: kennis ontstaat enkel door twijfel. Waar geloof heerst, kan er dus geen kennis zijn. Waar gevoel heerst evenmin.'

Williams: 'Met onze koopkracht betalen we zelf voor de kooi van angsten die ons beklemt, terwijl we onszelf wijsmaken dat onze koopkracht onze vrijheid is. Je ontsnapt daar slechts aan door afstand te nemen, door nuchter en precies te observeren wat er gebeurt. Als Einstein Duitsland in 1932 de rug toekeerde, was dat net omdat hij analyseerde in plaats van zijn wensen voor werkelijkheid te nemen.'

Ritsema: 'Daar doen wij dus niet aan mee. We willen geen applaus kopen, we willen onze toeschouwers niet reduceren tot melkkoeien'.

Pieter T'JONCK

'Blind spot' staat van 23 tot 25 maart om 20.30u in de Studio's van het Kaaitheater. Inlichtingen: 02/201.59.59 of www.kaaitheater.be .