BRUSSEL -- In The Hairy Ape vertelt Eugene O'Neill het verhaal van Robert "Yank" Smith (William Dafoe), een stoker uit het vooronder van een oceaanstomer die zijn identiteit zoekt. Die vraag wordt als een giftig zaad in hem geplant door het bezoek van de filantropische Mildred Douglas (Kate Valk), dochter van de magnaat die het schip bezit. Ze leidt uiteindelijk tot zijn ondergang. De New Yorkse Wooster Group brengt dit verhaal, vooral door een superieure klankband en het spel van Dafoe, erg pakkend in beeld.
O'Neil noemde het een "komedie over oud en modern leven". Het "komische" zit in de karikaturale uitvergroting van de personages, maar daar doet de Wooster Group nog het scènebeeld bovenop. We zien een reusachtige buizenstelling met een vast en een bewegend plateau. Vanaf het achterste, vaste deel voert een trap naar de ruimte onder het voorste plateau: de ruimte van het vooronder van het schip.
Door luiken in het voorste plateau steken de hoofden van de stokers. In latere scènes kantelt Dafoe alleen dit voorste plateau in zijn geheel naar boven, alsof hij vanuit de onderbuik van de samenleving naar boven kruipt. TV-schermen opgehangen tussen de stellingen geven aanduidingen over de plaats van het gebeuren of de gemoedsgesteldheid van de protagonist van het verhaal.
Die hoofdfiguur wordt geïntroduceerd als een haast animale figuur, zonder psychologie:, .zijn werk en zijn wezen vallen samen, denken is bespottelijk tijdverlies. Mildred Douglas is daarentegen een en al (perverse) psychologie en zelfinbeelding. Ze verwart haar verveling met bekommernis voor de armen in de samenleving. Haar belangstelling ervoor is ingegeven door een zucht om te verleiden en het pure geweld te "ervaren".
Kate Valk parodieert dit type op een verbluffende wijze: als ze in het vooronder afdaalt, werpt ze haar luisterrijke mantel af en verschijnt ze in halfdoorzichtige, ragfijne tule. De perverse vermenging van de iconen van bijna onstoffelijke zuiverheid (het wit) met de brute lichamelijke uitdaging (het ontkleden tot halfnaakte staat) zijn een hoogst amusante, maar erg scherpe veroordeling van het idee van "filantropie".
Evenbeeld
Als ze oog in oog staat met "Yank", stort haar decor echter in: ze valt flauw bij de rauwe aanblik van de ontmenselijkende effecten van het werk in het stookhol. Maar precies daardoor begint "Yank" plots ook na te denken: hij valt niet meer samen met zijn werk en zijn lichaam en beseft dat hij enkel is wat hij in de ogen van anderen is. Vroeger hoorde hij als vanzelfsprekend in zijn situatie, nu vraagt hij zich af of en hoe hij menselijk is.
In dit spel van bespiegelingen voelt Mildred (de hoge burgerij) zich als een vis in het water, maar de arme "Yank" verliest zichzelf totaal. Hij wil Douglas vermoorden om de spoken te verdrijven: daarvoor wordt hij genadeloos afgestraft. Verstrikt in zelfbevraging vindt hij uiteindelijk zijn evenbeeld in een gorilla in de zoo: als hij een beest is, dan is hier zijn plaats. Maar de gorilla, duidelijk terug Kate Valk met zijden gewaad en een gorilla-kap op het hoofd, drukt hem dood. De burgerlijke moraal maakt de ziel van de arbeider kapot.
Het hele stuk lang zitten we als het ware in het hoofd van Willem Dafoe door de buitengewone manipulatie van de klank door J.J. Johnson en de muziek van John Lurie. Stemmen horen we nooit rechtstreeks, maar altijd vervormd via microfoons en vanuit alle richtingen tegelijk. Muziek, woorden en klanken klonteren aaneen tot een onontwarbaar kluwen van doormalende, eindeloze gedachten zonder uitkomst.
De hele buizenstellage van de scène wordt zo als het ware een zinnebeeld voor het uitdijende, getergde bewustzijn van Dafoe, die in zijn acteren de gelijktijdige fysieke aftakeling van "Yank" op een treffende manier belichaamt. Deze "Hairy ape" is een voorstelling die zo'n sterke zintuigelijke impact heeft op de kijker dat ze eigenlijk nauwelijks nog te beschrijven valt. Het is absoluut van het beste wat op dit ogenblik te zien valt.
Tot en met donderdag in het Luna-theater in Brussel telkens om 20u30. (02-201.59.59)
