Archief Etcetera

Deze artistieke bijdrage onderzoekt hoe kunstenaars zich kunnen lanceren in het wetenschappelijke debat, en op welke domeinen kunst en wetenschap elkaar overlappen. De specifieke wetenschap die in zijn Utility Pets Project wordt geadresseerd is xenotransplantatie (transplantatie van organen tussen verschillende soorten). In deze praktijk worden transgene genetisch gemanipuleerde varkens gebruikt als levende productielijn voor vervangstukken voor het menselijke lichaam. Emotionele en materiële overwegingen spelen een belangrijke rol in onze relatie tot dieren, net als bij mensen, maar soms komen beiden in conflict. The inventieve en wonderlijke manieren waarop mensen hebben geprobeerd om dit conflict op te lossen is het centrale thema van het Utilility Pets project.

Robert Pennington — de eerste persoon die een genetisch gemanipuleerde varkenslever kreeg en dit overleefde. Hij was zeventien toen hij de operatie onderging in Dallas, Texas. Foto: Courtesy of PBS Video

Garland, een onooglijk klein Texaans dorpje en niet meteen de plek waar je verwacht de cutting edge van de medische wetenschap aan te treffen. Amper 2.000 inwoners groot, nette straten met bomen en houten huisjes: een vriendelijk maar volkomen onopvallend plaatsje. De jonge man die thuis achter de computer zit in Colgate Lane lijkt op het eerste gezicht even gewoontjes als zijn omgeving: groot, bleek en mager, modieus geknipt blond haar en één oorring. Hij groeide op in een warm gezin; de enige ‘ongewone' gebeurtenis in zijn leven was dat zijn grootouders hem op zesjarige leeftijd adopteerden en zijn legale ouders werden.

Elke woensdagavond gaat hij samen met hen naar bijbellezingen in de Calvary Baptist Church, een korte rit met de auto. De familie is de hoeksteen van de kerkgemeenschap. Op andere avonden speelt grootmoeder Charlotte regelmatig gospels op de piano en vult het huis zich met muziek. Grootvader Ray, een gepensioneerd politieagent, spendeert het grootste deel van zijn vrije tijd aan het helpen opknappen van verarmde kerken in de buurt. Op de boekenplanken staan bijbels en aan de muur hangen breed glimlachende familiefoto's.

Een ervan, een foto die Ray met extra zorg heeft ingekaderd, geeft een aanwijzing waarom de jonge man aan de computer zo ongewoon is. Het is de foto van Wilbur, een varken. Christelijke kerken in alle uithoeken van de wereld houden dankmissen voor het leven van Wilbur het varken, want Wilbur redde Roberts leven.

Als eerste mens ter wereld werd Robert via buisjes ‘aangesloten' op het genetisch gemanipuleerd orgaan van een varken, en overleefde hij de hele operatie. Hij kwam dichter dan wie ook bij de inplanting van een xenotransplant, een orgaan van een andere levenssoort.

Chirurgen voerden deze baanbrekende en erg controversiële ingreep uit nadat Roberts eigen lever het begaf. Zijn leven hing aan een zijden draadje en hij had dringend een transplantatie nodig, maar er was geen enkele menselijke lever beschikbaar. Dus ging het medische team met de toestemming van de grootouders aan de slag. Ze zetten een genetisch gemanipuleerde (of transgene) varkenslever in een bak naast zijn ziekenhuisbed en verbonden het met plastieken buisjes aan Roberts systeem. Bijna zeven uur lang werd zijn bloed door de lever van het varken gepompt, waardoor zijn lichaam gezuiverd werd van het gif dat zich had opgestapeld door het falen van zijn eigen orgaan.

De baanbrekende procedure werd herhaald tot er een menselijke lever beschikbaar was voor transplantatie. Deze ingreep, ook wel een ‘leverbrug' genoemd, redde zo goed als zeker zijn leven. Het was een grote, drieste stap in de richting van de dag waarop misschien kudden genetisch gemanipuleerde varkens gekweekt zullen worden om harten, nieren, longen en levers aan te leveren voor levensreddende transplantaties bij mensen. De ingreep maakte deel uit van een reeks experimenten geleid door Nextran, een van de meest vooraanstaande onderzoeksbedrijven op vlak van xenotransplanten.

Onderzoek naar xenotechnologie vordert met rasse schreden. Science fiction is een wetenschappelijk feit geworden, van Science Fiction naar Science Fact. Het neerhalen van de barrière tussen levenssoorten wordt een van de eerste grote medische mijlpalen in de 21e eeuw. En veel van de technieken die de geneeskunde in het derde millennium grondig zullen veranderen, vinden elkaar in dit gebied. Genetische modificatie, aanmaken van genen en klonen, hier komen ze allemaal samen. Eenmaal succesvol uitvoerbaar zal xenotransplantatie in één adem genoemd worden met de eerste harttransplantatie en de eerste proefbuisbaby; al was het maar door de uitwerking die ze zal hebben op miljoenen mensenlevens.

Veel mensen vinden het immoreel en onethisch om varkens te gebruiken voor de productie van reserveonderdelen voor mensen. Aanhangers van xeno argumenteren dat het blijkbaar wel oké is om varkens te kweken voor de ontbijttafel, dus waarom niet voor de operatietafel? Deze discussies worden gevoerd met in het achterhoofd de wetenschap dat er een groot gebrek is aan transplantatieorganen. In Groot-Brittannië alleen al sterft elke paar uur iemand omdat er geen transplantatieorgaan voorhanden is. Wanneer xeno ingeburgerd raakt, worden mensen niet langer geconfronteerd met een onzekere toekomst op een wachtlijst of maandenlange hospitalisatie. Hun toestand zou regelmatig opgevolgd kunnen worden en wanneer de tijd rijp is voor een transplant, zouden ze onmiddellijk geopereerd kunnen worden.

Xenotransplantatie doet sociale en ethische dilemma's rijzen: ieder van ons begint zich af te vragen hoe ver we nu eigenlijk bereid zijn te gaan om een lang, actief leven te kunnen leiden. Al sinds eeuw en dag behandelen we dieren als dingen die dienen voor ons comfort en de laatste dertig jaar hebben we onze meest recente wetenschappelijke technieken gebruikt om ze nog beter af te stemmen op onze noden. Gentechniek mag dan wel revolutionair zijn, het is ook nog maar eens een manier om dieren te onderwerpen aan onze behoeften.

We kunnen het aan de wetenschap overlaten om in onze naam beslissingen te nemen over xeno, of we kunnen het debat meevoeren. Het is niet te laat om gehoord te worden. Wetenschappelijke kwesties zijn belangrijk, maar niet half zo belangrijk als de ethische en sociale implicaties voor onze samenleving.

Utility pets: nutsdieren

Utility pets is een experimenteel project dat hypothetische producten en een sociaal fictief scenario gebruikt om de aandacht te vestigen op de ethische gevolgen van xenotransplantatie. Het is belangrijk emotioneel en materieel bewust om te gaan met dieren, net zoals met mensen. Maar dit zorgt ook voor conflicten. De vele wonderlijke en waanzinnige manieren waarop mensen die conflicten hebben opgelost, vormen de onderzoeksbasis van het Utility Pets project.

Varkens worden door dierenexperts beschouwd als twee keer zo intelligent als katten, en véél makkelijker af te richten. Ze zijn dol op spelletjes en komen over het algemeen goed overeen met andere huisdieren. Varkens kunnen heel propere huisdieren zijn. Ze blijven zindelijk wanneer je ze wast en verzorgt. Als je bedenkt dat varkens alles in zich hebben om het ideale huisdier te zijn, dan wordt de idee van dierenboerderijen die reserveonderdelen leveren voor mensen hoogst problematisch. In orgaanboerderijen, of liever: -bat-

Binnen in een organenboerderij. Deze varkens zien eruit, gedragen zich en ruiken als gewone varkens – maar er zijn menselijke genen in hun DNA ingeplant. Misschien zullen organen van varkens zoals deze op een dag mensenlevens redden. Foto: Courtesy of PBS Video

terijen, zouden varkens moeten leven in de meest wrede omstandigheden, een ongezonde situatie die lijnrecht ingaat tegen de tijdsgeest én tegen ons lichaam.

Ik verzon een scenario waarin de orgaanontvanger een nauwe band heeft met de orgaandonor. Deze affectie uit zich niet alleen in tastbare dingen, het dier wordt ook heel goed verzorgd. Het varken mag mee naar huis en leidt een fijn leven tot op de dag van de orgaantransplantatie. Dierenproducten kunnen ook zonder al dat lijden geproduceerd worden. Het moet mogelijk zijn het dier de gruwel van fabrieksboerderijen te besparen en het een aangenaam leven te bezorgen.

Dit scenario legt de nadruk op een emotionele uitwisseling waar beide partijen iets aan hebben, zowel eigenaar als varken. Als we dit genetisch ontwerpen beschouwen vanop de kruising tussen wetenschap en leven, vanop de plek waar ethische en morele afgronden wijdopen gapen, kan dit een platform worden tussen realiteit en fictie, een plaats waar we vrijuit kunnen discussiëren over wat we waren, wat we zijn en wat we zullen of willen worden.

Tot de utility pet producten behoren: een lage resolutie TV exclusief voor varkens, die ze zelf kunnen bedienen; een varkensspeeltje met een ingebouwde microfoon en een radio-ontvanger waarmee de eigenaar kan luisteren naar het varken dat zich vermaakt; een rookfilter waardoor je kan roken in het bijzijn van het varken zonder dat het de nadelige gevolgen ondervindt van passief roken; en een trooster/fopspeen, een psychologisch product gemaakt van de snuit van het opgeofferde varken dat kan dienen als een aandenken na de xenotransplantatie. Het helpt de mensen om in het reine te komen met de tegenstrijdige gevoelens die deze complexe situatie met zich meebrengt.

Londen 2005

Vertaling Stien Michiels

Speeltje & ontvanger Foto: Ingrid Hora

Trooster/ Fopspeen Foto: Ingrid Hora

Elio Caccavale is een ontwerper en artiest die hypothetische producten en ‘social fiction'-scenario's gebruikt om de verbeelding van het publiek te richten op het debat omtrent de nieuwe bio-technologieën en hun effect op toekomstig leven. Hij is verbonden aan de University of the Arts London en is ook techisch mentor aan de Architectural Association.

(p47: afbeelding)

Rookopslorper Foto: Ingrid Hora

Varkenstelevisie Foto: Ingrid Hora